Eugenia Starościan
pseud. Szarotka, ur. 20.01.1918 r. w Zdołbunowie w guberni wołyńskiej (obecnie Ukraina) – zm. 29.04.1985 r. w Bytomiu– łączniczka i kurierka AK w Okręgu Tarnopol, nauczycielka, żołnierz wyklęty.
Imię i nazwisko | Eugenia Starościan |
Data i miejsce urodzenia | 20.01.1918, Zdołbunów |
Data i miejsce śmierci | 29.04.1985, Bytom |
Zawód | wojskowy, nauczycielka |
Eugenia Starościan była córką Pawła (zm. w 1919 r.), pracownika kolei i Marii z domu Mazacz. Dzieciństwo spędziła z matką w Tarnopolu, mieszkała u ciotki, siostry matki – Natalii Mazacz, która kierowała w latach międzywojennych tarnopolskimi Szkołami Powszechnymi Żeńskimi: im. Elizy Orzeszkowej oraz im. Klementyny Hoffmanowej i była przełożoną Bursy Związku Nauczycielstwa Polskiego przy ul. Sokoła 18. Miała w niej mieszkanie, do którego sprowadziły się Maria wraz z córką. E.S. przez najbliższych nazywana była „Żenią”. Uczyła się w Prywatnym Gimnazjum Żeńskim Lenkiewiczowej w Tarnopolu w latach 1928/29-1929/30 i Państwowym Gimnazjum Żeńskim im. J. Piłsudskiego w latach 1930/31-1935/36. Maturę zdała w 1936 r. Od młodości należała do harcerstwa, była drużynową II Drużyny Harcerek im. Z. Chrzanowskiej. W 1935 r. uczestniczyła w jubileuszowym Zjeździe Związku Harcerstwa Polskiego w Spale. W 1937 r. rozpoczęła studia na Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, na wydziale matematyki. Do wybuchu II wojny światowej złożyła cztery egzaminy magisterskie: z filozofii, logiki, algebry i geometrii analitycznej.
We wrześniu 1942 r. została zwerbowana do Wojskowej Służby Kobiet (WSK) przez Helenę Sagańską ps. Bronisława, z którą się przyjaźniła. Uczestniczyła w zajęciach Szkoły Podchorążych Rezerwy dla kobiet z WSK, ukończyła je w 1943 r. i uzyskała stopień kaprala podchorążego. Pełniła funkcję łączniczki komendanta Franciszka Studzińskiego, posługiwała się kryptonimem Szarotka. Do jej zadań należało dostarczanie meldunków i przesyłek do inspektoratów oraz kolportowanie podziemnej prasy do ludności polskiej, np. wydawanego na powielaczu tygodnika „Polak Kresowy”. Łączniczka E.S. pełniła również funkcję osobistej sekretarki Studzińskiego. Z biegiem czasu ich przyjacielska relacja zamieniła się w głębokie uczucie. Studziński opiekował się Eugenią i jej matką Marią, chronił i traktował je jak rodzinę. W marcu 1944 r. z matką i Franciszkiem Studzińskim przedostała się do Lwowa. Przebywając tam nadal pełniła funkcję łączniczki w inspektoratach: Złoczów, Brzeżany i Zborów, które były jeszcze pod okupacją niemiecką. W roku akademickim 1944/1945 kontynuowała studia matematyczne na Uniwersytecie im. Iwana Franki we Lwowie.
Wraz z matką we wrześniu 1945 r. w ramach przesiedleń przybyła do Bytomia, przydzielono im mieszkanie przy ul. Wieczorka 42a nr 2. Z wartościowych przedmiotów zdołały przywieźć jedynie obraz Wojciecha Kossaka, który z powodu późniejszych wydarzeń i braku środków do życia, zmuszone były sprzedać za bezcen. Matka podjęła pracę w szkole podstawowej w Bytomiu-Karbiu, a córka wyjechała do Krakowa, gdzie przez kolejne lata godziła studia z pracą zawodową.
W styczniu 1946 r. spotkała w Bytomiu znajomego z konspiracji Bronisława Żeglina, który w ramach repatriacji przybył do tego śląskiego miasta. Żeglin oświadczył, iż kontynuuje działalność w konspiracyjnej organizacji „WiN” i zaproponował E.S. współpracę, na co się zgodziła. Jej zadaniem były wyjazdy do Krakowa, gdzie przekazywała tajną pocztę znanej jeszcze z czasów tarnopolskich, kurierce Kamili Zarychcie (odnowiły ze sobą kontakt w 1945 r., gdyż obie studiowały na Uniwersytecie Jagiellońskim).
W 1947 r. zakontraktowano ją jako nauczycielkę matematyki i fizyki w Państwowej Szkole Zawodowej Żeńskiej w Tarnowskich Górach. W kolejnych latach nauczała tego przedmiotu w Bytomiu: II Gimnazjum i Liceum Męskim, II Szkole Podstawowej i Liceum Towarzystwa Przyjaciół Dzieci (TPD) w Bytomiu, Liceum Ogólnokształcącym nr V w Bytomiu. W 1952 r. złożyła egzamin magisterski na Wydziale Matematyczno-Fizyczno-Chemicznym Instytutu Matematyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. W pracy cieszyła się wzorową reputacją wśród przełożonych. Jeden z jej uczniów, Henryk Bogdanów, został w 1953 r. zwycięzcą Olimpiady Matematycznej. Za to nieprzeciętne osiągnięcie pedagogiczne komitet główny Olimpiady przyznał E.S. nagrodę pieniężną, o czym dowiedziała się podczas pobytu w areszcie Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Zielonej Górze. Po wojnie działa w podziemiu antykomunistycznym, jako łączniczka i kurierka w organizacji „NIE”. Później działała też w organizacji „Wolność i Niezawisłość” w Żarach, gdzie była łączniczką Wiktora Rzeźnika.
W grudniu 1946 r., kiedy przyjechała do Bytomia na ferie, została wspólnie z matką po raz pierwszy aresztowana. Postępowanie prowadził Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Katowicach. Po dwóch miesiącach E.S. została zwolniona z braku dowodów. Pomimo uchwalenia przepisów o amnestii nie ujawniła swojej działalności w WiN, ponieważ obawiała się, że zdradzając swoje zaangażowanie w organizacji, zaszkodzi matce, która nadal przebywała w więzieniu. Po raz kolejny została aresztowana 27 kwietnia 1953 r. Aresztowano również i osadzono w Zielonej Górze Wiktora Rzeźnika i Kamilę Zarychtę. W zielonogórskim areszcie przeżyła prawdziwą traumę, zeznania wymuszano przemocą psychiczną i fizyczną, dokonywano stałych konfrontacji między aresztowanymi. Akt oskarżenia mówił, że:
w okresie od marca 1944 r. do stycznia 1947 r. w Tarnopolu, Lwowie, Krakowie i Bytomiu była członkiem związku kontrrewolucyjnego AK (Armia Krajowa), a następnie WiN (Wolność i Niezawisłość) mającego na celu przemocą zmienić ustrój Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, w którym pełniła funkcję łączniczki między hersztem tegoż związku Żeglinem Bronisławem »ps. Ordon« a podległymi mu członkami, którym przekazywała rozkazy, instrukcje, raporty, biuletyny antypaństwowe oraz osobiście utrzymywała kontakty z poszczególnymi członkami związku kontrrewolucyjnego, tj. o przestępstwo przewidziane w art. 86 § 2KKWP”. [Kułagowska Silva K., Żeniu! Dziecino droga! Historia znajomości łączniczki AK i jej dowódcy Franciszka Studzińskiego, „Przegląd Archiwalno-Historyczny” 2017, t. 4, s. 83].
21 grudnia 1953 r. Wojskowy Sąd Rejonowy w Zielonej Górze skazał Rzeźnika na łączną karę dwunastu lat więzienia, Kamilę Zarychtę na łączną karę ośmiu lat więzienia (złagodzoną najpierw do lat sześciu, po apelacji adwokata do lat trzech). E. S. została skazana na karę pięciu lat więzienia oraz utratę praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na okres jednego roku oraz przepadek całego mienia, przy czym karę pozbawienia wolności na mocy amnestii darowano.
Z dniem 31 lipca 1953 r., z datą wsteczną, została zwolniona ze stanowiska nauczycielki II Szkoły Towarzystwa Przyjaciół Dzieci w Bytomiu. Razem z matką znalazła się w bardzo trudnej sytuacji materialnej, nie mogła znaleźć zatrudnienia w żadnej szkole, chociaż uważała, że nauczycielstwo jest jej prawdziwym powołaniem. E.S. po aresztowaniu i uwięzieniu ukochanego Franciszka Studzińskiego przez Służbę Bezpieczeństwa zachorowała na schizofrenię spowodowaną traumatycznymi doświadczeniami – wojną, prześladowaniem aparatu bezpieczeństwa oraz wielomiesięcznym więzieniem. Nieustannie wydawało jej się, że jest śledzona, miewała ataki szału i gniewu. Kilkakrotnie przebywała na leczeniu psychiatrycznym w Lublińcu.
W latach 1982-1985 przebywała w domu Opieki Społecznej „Caritas” w Bytomiu. Została pochowana na cmentarzu przy ul. Kraszewskiego w Bytomiu (grób nr 295). 23 maja 2013 r. Sąd Okręgowy w Zielonej Górze stwierdził nieważność wyroku z 1953 r. i dokonał jej rehabilitacji.
Bibliografia przedmiotowa
Balbus S., „Ostatni kapitanowie”. Epilog Komendy Obszaru Lwowskiego „Nie” ewakuowanej na ziemie zachodnie Polski, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2002, nr 1-2, s. 157-177.
Blicharski C.E., Harcerstwo tarnopolskie 1911-1944, Londyn 1991.
Kułagowska Silva K., Żeniu! Dziecino droga! Historia znajomości łączniczki AK i jej dowódcy Franciszka Studzińskiego, „Przegląd Archiwalno-Historyczny” 2017, t. 4, s. 71-91.
Rogut D., „Więzień skryty i obcy obecnemu ustrojowi” – komunistyczny aparat bezpieczeństwa wobec pułkownika Franciszka Studzińskiego „Rawicza”, „Kotliny” (1893–1964), „Pamięć i Sprawiedliwość” 2021, nr 2, s. 579-602.
Węgierski J., Armia Krajowa w okręgach Stanisławów i Tarnopol, Kraków 1996.
https://baza.muzeum-ak.pl/zolnierz/158545/ [dostęp 13.09.2023]
https://gazetalubuska.pl/prawda-nalezy-sie-bohaterom/ar/7977687 [dostęp 13.09.2023]
http://listawykletych.pl/katalog/staroscin-eugenia/ [dostęp 13.09.2023]
Autor hasła
Marta Kasprowska-Jarczyk