Biblioteki i księgozbiory kresowe

Z Kresowianie na Śląsku
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania

Na Śląsku znajduje się wiele zbiorów bibliotecznych o kresowej proweniencji. Można je znaleźć w instytucjach publicznych, jak i w kolekcjach prywatnych. Trafiały na Śląsk przez wiele lat, najpierw jako dary dla polskiej ludności z zaboru pruskiego, a w dwudziestoleciu międzywojennym dla instytucji tworzonych w polskiej części Górnego Śląska. Największy jednak napływ kresowych zbiorów, nieraz całych bibliotek, nastąpił po zmianie granic, kiedy poza Polską znalazły się takie ośrodki, jak Lwów, Wilno, Stanisławów i wiele innych miejsc, gdzie znajdowały się cenne dobra polskiej kultury.

Trudne starania rewindykacyjne o odzyskanie zbiorów lwowskich (zarówno publicznych, jak i prywatnych) opisał szczegółowo Maciej Matwijów w książce Walka o lwowskie dobra kultury w latach 1945-1948. W 1944 r. strona sowiecka zdecydowanie stała na stanowisku, że mienie państwowe nie podlega rewindykacji, natomiast zbiory prywatne mogą być wywożone na podstawie umowy ewakuacyjnej z 9.09.1944 r. Dopiero na wiosnę 1945 r. podjęto decyzję o wydzieleniu ze zbiorów bibliotek i muzeów lwowskich książek i obiektów zabytkowych, które miały być „darem” dla narodu polskiego. Celowo nie używano terminu zwrot, bądź rewindykacja. Jak stwierdził M. Matwijów w podsumowaniu swojej bogato udokumentowanej pracy:

Podjęte po II wojnie światowej polskie starania o odzyskanie zbiorów lwowskich zakończyły się niepowodzeniem. Nakreślony w latach 1945-1946 program rewindykacyjny udało się zrealizować właściwie jedynie odnośnie do prywatnych księgozbiorów polskich uczonych, poza zasięgiem Polski pozostały natomiast zbiory archiwalne oraz ogromna część zbiorów bibliotecznych. […] wg szacunkowych danych we Lwowie pozostało ok. 98 % zbiorów Biblioteki Baworowskich i ok. 60-65 % zbiorów Zakładu Narodowego Ossolińskich.

Największy transport zbiorów bibliotecznych przyjechał ze Lwowa do Wrocławia 21 lipca 1946 r. i został ulokowany w nowej siedzibie Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, siedemnastowiecznym budynku poklasztornym Zakonu Szpitalnego Kawalerów Krzyżowych z Czerwoną Gwiazdą, gdzie od początku XIX w. działało męskie gimnazjum katolickie p.w. Św. Macieja. Kolejny transport rewindykowanych zbiorów bibliotecznych dotarł do Wrocławia w marcu 1947 r. Ogółem w obu transportach przyjechało 217 450 woluminów, w tym 168 877 druków zwartych z XIX i XX w. oraz czasopism, 41 505 starych druków i 7068 rękopisów, co według szacunków stanowiło około 27 % zasobów lwowskich. Różne rodzaje zbiorów były reprezentowane w bardzo nierównym stopniu. Przyjechało aż 68 % druków XIX i XX w., około 45 % starych druków, prawie nie przekazano wtedy muzealiów. Ważnym uzupełnieniem zbiorów były obiekty ewakuowane w 1944 r. przez Niemców ze Lwowa do dolnośląskiego Adelsdorf (obecnie Zagrodno koło Złotoryi), m.in. cenne rękopisy, w tym autograf Pana Tadeusza. Ponadto niezinwentaryzowane zbiory, które znalazły się w ramach wojennej koncentracji w Ossolineum, starano się wywozić za pośrednictwem osób prywatnych oraz ewakuującego się duchowieństwa, które na mocy umów polsko-sowieckich dysponowało stosunkowo dużymi możliwościami transportowymi. Akcję tę organizował przede wszystkim Mieczysław Gębarowicz, dyrektor, a po 1945 r. nieformalny kustosz zbiorów ossolińskich, który pozostał we Lwowie. Podsumowanie wyniku podziału wszystkich przedwojennych zbiorów Ossolineum szczegółowo przedstawił M. Matwijów w książce Zakład Narodowy imienia Ossolińskich w latach 1939-1946. Podał dane dotyczące wszystkich rodzajów zbiorów, zarówno tych zinwentaryzowanych, jak i tych, które trafiły do Ossolineum po wybuchu II wojny światowej. Najbardziej dotkliwy był podział czasopism. Przed wojną lwowskie Ossolineum posiadało największy w Polsce zbiór czasopism, z którego do Wrocławia trafiło zaledwie ok. 6 % całości zasobów czasopiśmiennych.

Biblioteka Ossolineum we Wrocławiu zdołała przechować tradycje lwowskiego Zakładu Narodowego im. Ossolińskich m.in. dzięki pracownikom, którzy rozpoczynali pracę jeszcze we Lwowie – jak kustosz Roman Aftanazy, autor pomnikowych Dziejów rezydencji na Kresach II Rzeczypospolitej oraz Franciszek Pajączkowski, związany z Ossolineum od 1927 r., a w 1946 r. przejmujący zbiory ossolińskie w Przemyślu i sprawujący opiekę nad nimi po przybyciu do Wrocławia. Kresowe zbiory Ossolineum powiększały się we Wrocławiu za sprawą licznych darów ekspatriantów, m.in.: Roman Aftanazy przekazał archiwalia i korespondencję dotyczącą opracowania Dziejów rezydencji na dawnych kresach wschodnich; Stanisława Wasylewska przekazała papiery męża, pisarza Stanisława Wasylewskego, autora znanych i poczytnych książek o Lwowie; Anna Kubicka, Zofia Zakrzewska-Chrzanowska oraz Ewa Chrzanowska-Parsons oddały do Ossolineum Panoramę Plastyczną Dawnego Lwowa, dzieło ich ojca i dziadka, Janusza Witwickiego, lwowskiego architekta i historyka sztuki; Władysław Świrski przekazał do Ossolineum oryginalną dokumentację Wydziału Wojskowego Sztabu Komendy Obszaru 3 Armii Krajowej we Lwowie i Okręgowej Delegatury Rządu na Kraj. Profesor Mieczysław Gębarowicz w latach 1945-1984 dostarczał do wrocławskiego Ossolineum szereg ważnych archiwaliów dotyczących Zakładu oraz różnego rodzaju materiały ikonograficzne.

Większość zbiorów Ossolineum, które pozostały we Lwowie znalazła się w Lwowskiej Narodowej Naukowej Bibliotece Ukrainy im. W. Stefanyka. Przez wiele lat dostęp do nich był utrudniony i dopiero w XXI w. udało się nawiązać współpracę. Od 2006 r. przy Bibliotece Stefanyka przez wiele lat działał Pełnomocnik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Zaczęto organizować we Lwowie „Spotkania Ossolińskie” pod patronatem Konsula Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej we Lwowie. Nawiązano kontakty także z innymi lwowskimi instytucjami, w których znajdują się dawne zbiory ossolińskie. Zrealizowano szereg projektów, których celem było zebranie informacji o przedwojennej lwowskiej kolekcji Ossolineum. Są to przede wszystkim:

  1. Digitalizacja przedwojennych ossolińskich kolekcji rękopiśmiennych (jak również rękopisów o historycznej wartości dla samego Zakładu – fondów Wydawnictwa i Archiwum ZNiO) oraz polskich kolekcji i bibliotek Lwowskiej Filii Biblioteki Akademii Nauk USRR.
  2. Digitalizacja zbioru prasy polskiej z lat 1801-1939.
  3. Wydanie drukiem wspólnego katalogu druków XVI w. z historycznego księgozbioru Ossolineum we Lwowie oraz przygotowanie wspólnego Inwentarza druków XVII-XVIII wieku z historycznej kolekcji Ossolineum w zbiorach Lwowskiej Narodowej Naukowej Biblioteki im. Wasyla Stefanyka.
  4. Wydanie drukiem dwóch tomów Informatora o polonikach w zbiorach Lwowskiej Narodowej Naukowej Biblioteki Ukrainy im. Wasyla Stefanyka.

Wspólnie z lwowskimi placówkami zorganizowano także kilka wystaw, prezentujących obiekty ze zbiorów Ossolineum. W roku jubileuszowym 200-lecia Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, który obchodzono w 2017 r. zorganizowano wystawę jubileuszową we Wrocławiu, a we Lwowie zaprezentowano Kolekcje Ossolineum w zbiorach Lwowskiej Narodowej Naukowej Biblioteki Ukrainy im. W. Stefanyka, ekspozycję przygotowaną przez Bibliotekę Stefanyka. Współpracy nie przerwała agresja Rosji na Ukrainę. Zakład Narodowy im. Ossolińskich włączył się w akcję zabezpieczania lwowskich zbiorów i nadal kontynuowano „Spotkania Ossolińskie”. 14 czerwca 2023 r. odbyło się we Lwowie jubileuszowe, setne spotkanie, a temat debaty był bardzo aktualny: Sztuka (prze)trwania. Muzea w czasie wojny i pokoju.

Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu posiada największy zasób, jaki udało się przywieźć na Śląsk z Kresów Wschodnich, ale także w innych bibliotekach znalazły się ciekawe kolekcje kresowe. Największą i najcenniejszą jest Biblioteka Teatru Lwowskiego, obecnie przechowywana i udostępniana w Bibliotece Śląskiej w Katowicach. Jedynym wyjątkiem, od zakazu wywożenia z utraconych terenów polskich po II wojnie światowej mienia kulturalnego uznawanego za państwowe w 1945 r., była zgoda na wywiezienie majątku ruchomego Państwowego Teatru Polskiego we Lwowie. W ten sposób w Katowicach, już we wrześniu 1945 r., znalazła się unikatowa biblioteka teatralna. To bezprecedensowe zezwolenie uzyskano dzięki umiejętnym zabiegom dyrektora teatru polskiego Bronisława Dąbrowskiego, który postarał się o poparcie komunistycznych działaczy: Wandy Wasilewskiej i jej męża dramaturga ukraińskiego Aleksandra Kornijczuka. Prasa śląska w propagandowych artykułach dziękowała „premierowi Republiki Ukraińskiej Chruszczowowi” za „podarowanie” teatrowi majątku, którego „największym skarbem jest biblioteka teatralna, składająca się z sześciu tysięcy tomów”. W ten sposób w Teatrze im. Wyspiańskiego w Katowicach w 1945 r. znalazła się największa zachowana w Polsce kolekcja egzemplarzy teatralnych, czyli tekstów dramatycznych oraz librett operowych i operetkowych używanych podczas przygotowywania przedstawień teatralnych od końca XVIII w. do 1945 r. Dokumentowała dzieje i repertuar sceny polskiej we Lwowie i była ogromnym zasobem nigdy niedrukowanych utworów literackich. W obliczu zagłady biblioteki teatrów warszawskich (która spłonęła w 1944 r.), a także dotkliwych strat w innych polskich zbiorach, ocalona lwowska kolekcja jest unikatem i szczególnie cennym źródłem badań dla historyków literatury i teatru. Już w dwudziestoleciu międzywojennym doceniano wartość naukową i historyczną lwowskiej biblioteki teatralnej. Dlatego ze zbioru (przechowywanego w budynku Teatru Wielkiego) wyłączono najstarsze i najcenniejsze egzemplarze, m.in. z antrepryzy Wojciecha Bogusławskiego z lat 1795-1799. Rękopisy przeniesiono do lwowskiego Muzeum Historycznego, a docelowo miały być eksponowane w planowanym muzeum teatralnym. Po wybuchu II wojny światowej wydzielone egzemplarze trafiły do lwowskiego Ossolineum (w ramach koncentracji księgozbiorów), a w 1946 r. znalazły się we Wrocławiu z częścią odzyskanych zbiorów ossolińskich. Zbiór lwowski, który przyjechał z zespołem teatru polskiego do Katowic, od 1945 do 1978 r. znajdował się w Teatrze Śląskim im. S. Wyspiańskiego. Nie było tam odpowiednich warunków do przechowywania i udostępniania tak cennych materiałów. Dlatego postulowano, by kolekcja trafiła do którejś z bibliotek. W 1978 r. zbiór przekazano do  Biblioteki Śląskiej, największej naukowej biblioteki regionu, która doceniając wartość przejętego księgozbioru dla kultury polskiej zobowiązała się do jego szczególnie starannego przechowywania, opracowania i udostępniania. Kolekcja posiada trzyczęściowy szczegółowy inwentarz, w którym przedstawiono historię i zawartość zbioru. Opisy egzemplarzy zostały też wprowadzone do katalogu elektronicznego Integro. Obecnie największa część Biblioteki Teatru Lwowskiego znajduje się w Bibliotece Śląskiej w Katowicach (5407 jednostek, z czego 3827 to rękopisy i maszynopisy, a 1580 to druki często z licznymi wpisami rękopiśmiennymi), a najstarsza w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (ok. 600 rękopisów).

Biblioteka Teatru Lwowskiego jest najcenniejszą i największą kolekcją kresową Biblioteki Śląskiej w Katowicach, ale nie jedyną. Już od momentu powstania Biblioteki Sejmu Śląskiego w 1922 r. (przemianowanej w 1936 r. na Śląską Bibliotekę Publiczną, a w 1952 r. na Bibliotekę Śląską) instytucję tę łączyły bliskie kontakty ze Lwowem. Do Katowic trafiały cenne księgozbiory z lwowskiego Ossolineum, np.: ponad 800 dubletów ze spuścizny Oswalda Balzera, historyka, dyrektora Archiwum Krajowego Akt Grodzkich i Ziemskich we Lwowie oraz 55 tomów czasopism z XIX i początku XX w. Dyrektor lwowskiego Ossolineum Ludwik Bernacki w 1934 r. ofiarował ówczesnej Bibliotece Sejmu Śląskiego fragment swojego prywatnego księgozbioru, ok. 800 publikacji z zakresu historii literatury, bibliotekoznawstwa, historii książki i dziejów teatru. Przed II wojną światową pozyskano także dublety z innych lwowskich bibliotek: Biblioteki Baworowskich (głównie osiemnastowieczne polonika) oraz Biblioteki Uniwersytetu Jana Kazimierza (m.in. z Biblioteki Wydziału Krajowego, którą w 1923 r. przejął Uniwersytet Lwowski). W dwudziestoleciu międzywojennym ze Lwowa do Katowic trafiały nie tylko dary, ale także książki kupowane w tamtejszych antykwariatach, np. w jednym z najstarszych, założonym przez Dawida Igla, a prowadzonym później przez jego wnuka Zygmunta. W 1931 r. Biblioteka Sejmu Śląskiego nabyła u Igla sześć starych druków (w tym pięć poloników). Kupowano także kolekcje prywatne, jak np. księgozbiór zmarłego w 1937 r. lwowskiego tłumacza i autora przewodników turystycznych Leona Sternklara.

Ze Lwowa wywodziła się także część przedwojennej kadry Biblioteki Śląskiej. Pierwszymi dyrektorami byli Kazimierz Hartleb (historyk, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie) i Roman Lutman, a od 1934 r. funkcję tę pełnił Paweł Rybicki, pracujący wcześniej w lwowskiej Bibliotece Uniwersyteckiej. Z lwowskich bibliotekarzy już przed wojną w Katowicach zatrudnieni zostali także Józef Mayer i Janina Berger-Mayerowa. Przed wybuchem II wojny światowej (w czerwcu i sierpniu 1939 r.) do Lwowa ewakuowano najcenniejsze zbiory oraz katalogi Śląskiej Biblioteki Publicznej. Część wywiezionych zbiorów wróciła do Katowic, ale trzy skrzynie (m.in. z katalogami i inwentarzami) zaginęły i mimo starań dyrektora Rybickiego nie udało się ich odzyskać. Od pierwszych lat powojennych katowicka biblioteka próbowała włączać się w akcję rewindykacyjną, np. zabiegała o sprowadzenie do Polski slawistycznego księgozbioru Bolesława Czuruka, profesora Wyższej Szkoły Handlu Zagranicznego we Lwowie. Coraz częściej także kupowano książki o kresowej proweniencji od przybyłych na Górny Śląsk ekspatriantów. Najcenniejsze nabytki pochodziły z kolekcji słynnego lwowskiego bibliofila i autora ekslibrisów Rudolfa Mękickiego i jego żony Julii. Kupione zostały od zamieszkałej w Gliwicach Julii Mękickiej-Szałajkowej. Największy księgozbiór kresowy zakupiono od Ireny Guziakiewicz, córki Jana Smetańskiego, nauczyciela i członka lwowskiego Towarzystwa Miłośników Książki. W latach 1959–1975 nabyto ok. 2500 dzieł (w tym 18 rękopisów i 84 stare druki). Cenne kresowe zbiory specjalne kupowano także w antykwariatach, jak album autografów Witołda Bartoszewskiego, prawnika i publicysty, sekretarza Koła Literacko-Artystycznego we Lwowie. Coraz więcej książek z kresowymi proweniencjami trafiało do zbiorów Biblioteki Śląskiej także w postaci darów. W latach 1959–1960 Wincenty Podlacha z Gliwic ofiarował książki swojego ojca profesora Uniwersytetu Lwowskiego i Wrocławskiego Władysława Podlachy, a w latach 1998-2010 otrzymano cenną kolekcję bibliofilską Romana i Janiny Chrząstowskich z Drohobycza i Lwowa.

Od momentu powstania w 1989 r. katowickiego Oddziału Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich (TMLiKPW) Biblioteka Śląska regularnie współpracowała ze środowiskiem kresowym. Najpierw organizowano wystawy, pierwszą w grudniu 1989 r. pod hasłem „Lwów naszej pamięci”, potem promocje i konferencje popularnonaukowe. W ramach projektu „Śląskich Portretów Mówionych” w 2019 r. nagrano kilka rozmów ze świadkami historii w cyklu Wyjeżdżamy. Ekspatriacja Polaków z południowo-wschodniej Polski (1945–1946). Nakładem Wydawnictwa Biblioteki Śląskiej ukazało się kilka pozycji o tematyce kresowej. 21 czerwca 2018  r. Biblioteka Śląska otrzymała „Medal 25-lecia Instytutu Lwowskiego” za zasługi w utrwalaniu pamięci Lwowa, a podczas jubileuszu 30-lecia katowickiego Oddziału TMLiKPW (24.05.2019 r.) pamiątkowy medal Towarzystwa.

Wiele innych bibliotek śląskich organizowało konferencje, wystawy, wykłady i promocje związane z Kresami Wschodnimi, a także wydawało publikacje im poświęcone. Na przykład Biblioteka Główna Politechniki Opolskiej od 2012 r. regularnie organizowała imprezy poświęcone Kresowianom, którzy brali udział w powstaniu i rozwoju opolskiej uczelni technicznej. Coraz więcej pojawiało się też publikacji opisujących zbiory kresowe śląskich bibliotek. Wśród takich zbiorów były cenne archiwalia, jak spuścizna profesora Stanisława Fryzego w Bibliotece Głównej Politechniki Śląskiej oraz książki o różnorodnych proweniencjach kresowych, które trafiały do śląskich bibliotek, np. do Kolegium Nauczycielskiego w Gliwicach. Wiele woluminów pochodziło z prywatnych bibliotek ekspatriantów, którzy przekazywali ocalałe kolekcje do zbiorów publicznych.

Księgozbiory prywatne zgodnie z postanowieniami umowy ewakuacyjnej mogły być wywożone do Polski, jeśli stanowiły warsztat pracy zawodowej. Początkowo stosunkowo łatwo można było załatwić formalności, ale już od kwietnia 1946 r. przepisy zaostrzono. Ponadto przewiezienie dużych księgozbiorów było sprawą trudną i kosztowną ze względu na brak środków transportu przeznaczonych do ewakuacji ludności. Większe możliwości mieli właściciele jadący specjalnie zorganizowanymi transportami, jak np. profesorowie i pracownicy Politechniki Lwowskiej, którzy swe księgozbiory przywieźli głównie do Gliwic i Wrocławia. W transporcie Politechniki do Przemyśla dostarczono też 30-tysięczny księgozbiór nauczyciela Jana Smetańskiego, który później trafił w części do Katowic i Wrocławia. Gdy nie było możliwości transportu, księgozbiory deponowano w rożnych instytucjach, m.in. Bibliotece Uniwersytetu Lwowskiego i Ossolineum. W 1946 r., dzięki działalności delegata Ministerstwa Oświaty Franciszka Wokroja, udało się wywieźć ze Lwowa  wiele księgozbiorów prywatnych, z których niektóre także trafiły na Śląsk. Do Wrocławia przyjechały zbiory Władysława Podlachy, historyka sztuki i profesora Uniwersytetu Jana Kazimierza, a po wojnie Uniwersytetu Wrocławskiego. Z kolei Juli Mękickiej udało się przewieźć do Gliwic około 8000 tomów z kolekcji zmarłego w 1942 r. męża, artysty grafika i muzeologa Rudolfa Mękickiego. Księgozbiór Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, którym w czasie wojny opiekował się etnograf Adam Fischer, a po jego śmierci w 1943 r. żona i syn, w 1945 r. został przewieziony do Lublina, a w 1951 r. trafił do Wrocławia i stał się podstawą Biblioteki Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego im. Jana Czekanowskiego (obecnie jednej z bibliotek specjalistycznych Uniwersytetu Wrocławskiego). Z Kresów Wschodnich na Śląsk przybyło wielu bibliofilów, którzy tworzyli organizacje bibliofilskie. W 1968 r. w Katowicach powstał Oddział Śląski Towarzystwa Przyjaciół Książki, a jego inicjatorem był Roman Chrząstowski, urodzony w Drohobyczu, członek przedwojennego Lwowskiego Towarzystwa Miłośników Książki. Do Oddziału wstąpiło wielu Kresowian mieszkających na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim, m.in.: Aleksander Baumgardten, Jan Brzoza, Jadwiga i Tadeusz Ceypek, Janina i Roman Chrząstowscy, Franciszek German, Stanisław Jóźkiewicz, Zofia Kalinowska, Irena Kozłowska-Stawowczyk, Zbigniew Lipczyński, Józef Mayer, Julia Mękicka i jej córka Krystyna, Maria Pawłowiczowa, Edward Różycki, Aleksander Szczęścikiewicz, Władysław Turza, Jadwiga Tustanowska, Józef Wanag, Jerzy Wojciechowski, Marian Jan Wojciechowski, Jerzy Zieliński. Wszystkich łączyła wspólna pasja – miłość do książek, grafik, ekslibrisów i do utraconych Kresów.

Wielu bibliotekarzy ze Lwowa i Kresów uczestniczyło w organizacji bibliotek na Śląsku. Do wspomnianych pracowników Zakładu Narodowego im. Ossolińskich należy dodać Antoniego Knota, dyrektora Ossolineum w latach 1947-1949, potem dyrektora Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu (w latach 1954-1963) oraz Kamilę Schuster pracującą w Oddziale Starodruków, Dziale Rękopisów oraz Pracowni Edytorskiej Źródeł Historycznych. Kresowy rodowód miał także długoletni dyrektor  Ossolineum (1990-2022) Adolf Juzwenko. Wielkie zasługi dla powstania Biblioteki Politechniki Śląskiej miał Tytus Laskiewicz. Przed II wojną światową był dyrektorem Biblioteki Politechniki Lwowskiej, a od 1945 r. organizował od podstaw Bibliotekę Politechniki Śląskiej w Gliwicach.  W Opolu Centralną Bibliotekę Pedagogiczną tworzyła Kamila Wartanowicz, absolwentka Państwowego Seminarium Nauczycielskiego w Brzeżanach. W Nysie miejską bibliotekę organizowała Janina Wojczykowa, bibliotekarka z Wilna. W Katowicach kierownikiem Miejskiej Biblioteki Publicznej w latach 1948-1952 był Adam Sławski (właśc. Wilhelm Słaby), lwowski harcmistrz i komendant Obszaru Wschodniego „Szarych Szeregów”. W bibliotekach uczelnianych Wrocławia i Opola pracował Jan Reiter, nauczyciel i wizytator z Wołynia. W latach 1965-1967 pełnił funkcję dyrektora Biblioteki Głównej Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. W Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu kierownikiem Działu Zbiorów Specjalnych był absolwent Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie Bronisław Kocowski, który w latach 1971-1977 pełnił funkcję wicedyrektora i dyrektora Instytutu Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego. Organizatorką Pracowni, a potem Zakładu Historii Książki i Bibliotek Uniwersytetu Śląskiego była pochodząca ze Stanisławowa prof. Maria Pawłowiczowa. Wkład bibliotekarzy kresowych w rozwój bibliotek na Śląsku był ogromny. Nie tylko tworzyli od podstaw nowe instytucje, ale także uczestniczyli w akcjach zabezpieczania cennych księgozbiorów, które znajdowały się na Śląsku.

Od początku XXI w. zbiory kresowe, które znalazły się na Śląsku, coraz częściej udostępniane są w postaci publikacji elektronicznych, a nawet całych kolekcji w bibliotekach cyfrowych. Specjalna kolekcja „Kresy Wschodnie” znajduje się w Śląskiej Biblioteki Cyfrowej (ŚBC). Utworzono ją głównie ze względu na bogate zbiory kresowe Biblioteki Śląskiej. Już w sierpniu 2006 r. (jako jeden z pierwszych obiektów cyfrowych) udostępniono czytelnikom ŚBC Skorowidz adresowy król. stoł. miasta Lwowa. Rok 1910, który od razu stał się najczęściej oglądaną publikacją i nadal utrzymuje się wśród najpopularniejszych pozycji. Do najczęściej czytanych należą też opisy zabytków oraz współczesne publikacje poświęcone tragedii ludności polskiej na Kresach w czasie II wojny światowej, m.in. opracowanie Stanisława Jastrzębskiego Ludobójstwo nacjonalistów ukraińskich, które zanotowało ponad 100 tysięcy wyświetleń. Aktualnie kolekcja „Kresy Wschodnie” obejmuje ponad 4200 pozycji (stan na 25.06.2023 r.). Wśród zdigitalizowanych zbiorów są m.in.: egzemplarze Biblioteki Teatru Lwowskiego (zgromadzone w osobnej kolekcji), fotografie, afisze teatralne i inne druki ulotne (np. pochodzące z początku XIX w. urzędowe pisma Guberni Galicyjskiej we Lwowie „Kreisschreiben vom Galizische Landesguberium”), a także przedwojenne pocztówki z widokami Lwowa, Brzeżan, Drohobycza, Wilna i in. Liczne są również druki okolicznościowe, księgi pamiątkowe, dzieła historyczne, opracowania biograficzne, pamiętniki, przewodniki. Udostępniono także wiele dawnych czasopism wydawanych przede wszystkim we Lwowie, np.: „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego we Lwowie”, „Kulturę Lwowa”, satyryczne pismo „Szczutek”, naukowe czasopisma „Kosmos” i „Kwartalnik Historyczny”, a także ukazujących się w innych kresowych miastach, np.: „Biuletyn Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie”. W ŚBC znalazły się również współcześnie wydawane czasopisma o tematyce kresowej np.: „Wołanie z Wołynia” oraz „Namysłowskie Spotkania Kresowe”.

Do kolekcji „Kresy Wschodnie” w ŚBC publikacje wprowadza przede wszystkim Biblioteka Śląska oraz Miejska i Gminna Biblioteka Publiczna w Głubczycach, która udostępnia przede wszystkim unikatowe pamiątki z kolekcji prywatnych: dokumenty i fotografie rodzinne, druki okolicznościowe, ale też opracowania biograficzne i książki o tematyce kresowej. Publikuje również przygotowane przez Telewizję Głubczyce filmy z serii „Sentymentalna Podróż”, przypominające m.in. Lwów, Brzeżany, Zbaraż, Tarnopol, Wilno, a także cmentarze lwowskie i wileńskie. W ŚBC udostępnia się także specjalnie przygotowywane elektroniczne wystawy, m.in. o tematyce kresowej: Ścieżki Lema we Lwowie – w stulecie urodzin pisarza; Witołd Bartoszewski i jego Album  autografów; Kresy. Stąd nasz ród; Śladami polskości po Kresach II RP; Zabytki województwa tarnopolskiego; Modele dawnych cerkwi z Podola; Biblioteka Teatru Lwowskiego – unikatowa kolekcja Biblioteki Śląskiej.

Ossolińskie zbiory kresowe udostępniane są przede wszystkim na stronie internetowej ZNiO, poprzez katalog zdigitalizowanych zasobów, a także, choć w mniejszym stopniu, w Dolnośląskiej Bibliotece Cyfrowej w osobnej kolekcji. Na stronie internetowej ZNiO opracowana jest szczegółowo historia Ossolineum, a także dostępne są zdigitalizowane lub wydawane już w formie cyfrowej czasopisma, jak np. „Czasopismo Zakładu Narodowego im. Ososlińskich”. W tekstach tam publikowanych opisano wiele kolekcji lwowskich, które znalazły się we Wrocławiu, a także tych, które pozostały we Lwowie. Także w Bibliotece Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego można znaleźć kolekcje związane ze Lwowem, np. część księgozbioru i archiwum Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego im. Jana Czekanowskiego. W Bibliotece Cyfrowej Politechniki Śląskiej stworzono osobną kolekcję Zbiory i publikacje prof. Stanisława Fryzego, w której udostępniono archiwum naukowca z ciekawymi dokumentami. Natomiast w kolekcji Politechnika Śląska znalazło się wiele wydawnictw Politechniki Lwowskiej, m.in. komplet programów lwowskiej uczelni. Zbiory bibliotek cyfrowych są regularnie uzupełniane, digitalizuje się i udostępnia kolejne kolekcje.

Bibliografia przedmiotowa

Czerwińska E., Jańdzik A., Kresy w kręgu zainteresowań Biblioteki Głównej Politechniki Opolskiej, [w:] Biblioteka w kulturze Kresów, red. M. Kalczyńska, D. Szewczyk-Kłos, A. Jańdzik, P. Melczewski, Opole 2017, s. 91-99.

Dworsatschek M., Od podziału do scalania. Ossolińskie zbiory we Wrocławiu i Lwowie po drugiej wojnie światowej, [w:] 200 lat Ossolineum. Rozprawy i materiały, red. M. Dworsatschek, Wrocław 2022, s. 87-103.

Maresz, B., Biblioteka Teatru Lwowskiego. Inwentarz kolekcji egzemplarzy teatralnych (rękopisów, maszynopisów i druków) ze zbiorów Biblioteki Śląskiej w Katowicach. Cz. 1 sygnatury BTLw 1-BTLw 1500, Katowice 2004.

Maresz, B., Biblioteka Teatru Lwowskiego. Inwentarz kolekcji egzemplarzy teatralnych (rękopisów, maszynopisów i druków) ze zbiorów Biblioteki Śląskiej w Katowicach. Cz. 2 sygnatury BTLw 1501-BTLw 3200, Katowice 2011.

Maresz, B., Musialik, A., Solarz, L., Biblioteka Teatru Lwowskiego. Inwentarz kolekcji egzemplarzy teatralnych (rękopisów, maszynopisów i druków) ze zbiorów Biblioteki Śląskiej w Katowicach. Cz. 3 sygnatury BTLw 3201-BTLw 5987, Katowice 2019.

Maresz B., Ze Lwowa do Katowic. Przedwojenne księgozbiory lwowskie i kresowe w Bibliotece Śląskiej, Katowice 2002.

Matwijów M., Walka o lwowskie dobra kultury w latach 1945-1948, Wrocław 1996.

Matwijów M., Zakład Narodowy imienia Ossolińskich w latach 1939-1946, Wrocław 2003.

Nowakowski R., Rozdzielenie ossolińskiego zbioru prasy polskiej (1801-1939) po drugiej wojnie światowej, [w:] 200 lat Ossolineum. Rozprawy i materiały, red. M. Dworsatschek, Wrocław 2022, s. 148-185.

Pawłowicz W., „Chciwiec na wydawnictwa z zakresu przyrodoznawstwa”. Lwowski nauczyciel Jan Smetański i fragment jego kolekcji w Bibliotece Śląskiej w Katowicach, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2019, nr 13, s. 235-250.

Pawłowicz W., Kresowiana w polskich bibliotekach cyfrowych, [w:] Kresowianie na Śląsku Opolskim, red. M. Kalczyńska przy współpracy K. Rostockiej, E. Treli-Mazur, Opole 2011, s. 355-364.

Zioło K., Profesor Stanisław Fryze – jeden z najwybitniejszych polskich elektrotechników (z badań archiwalnych Biblioteki Głównej Politechniki Śląskiej w Gliwicach), [w:] Biblioteka w kulturze Kresów, red. M. Kalczyńska, D. Szewczyk-Kłos, A. Jańdzik, P. Melczewski, Opole 2017.

Źródła internetowe

Inwentarz druków XVII-XVIII w. z historycznej kolekcji Ossolineum w zbiorach Lwowskiej Narodowej Naukowej Biblioteki im. Wasyla Stefanyka: https://dbs.ossolineum.pl/zew/sd17w/ [dostęp: 23.07.2023]

Katalog czasopism polskich przechowywanych i udostępnianych w Lwowskiej Naukowej Bibliotece im. W. Stefanyka NAN Ukrainy: https://dbs.ossolineum.pl/lwow/index.php [dostęp: 23.07.2023]

Katalog zdigitalizowanych zbiorów Ossolineum: https://dbs.ossolineum.pl/kzc/ [dostęp: 23.07.2023]

Kolekcja Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich w Dolnośląskiej Bibliotece Cyfrowej: https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/collectiondescription/81 [dostęp: 23.07.2023]

Kolekcja Kresy Wschodnie w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej: https://www.sbc.org.pl/dlibra/collectiondescription/108 [dostęp: 23.07.2023]

Kolekcja Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego im. Jana Czekanowskiego w Bibliotece Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego: https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/collectiondescription/198 [dostęp: 23.07.2023]

Kolekcja Zbiory i publikacje prof. Stanisława Fryzego: https://delibra.bg.polsl.pl/dlibra/collectiondescription/751  [dostęp: 23.07.2023]

Maresz B., Biblioteka Śląska w Katowicach, [w:] Leksykon Kresowian https://leksykonkresowian.instytutslaski.pl/ [dostęp: 23.07.2023]

Maresz B., Biblioteka Teatru Lwowskiego, [w:] Leksykon Kresowian https://leksykonkresowian.instytutslaski.pl/ [dostęp: 23.07.2023]

Pawłowicz W., Kolekcja kresowa Jana Smetańskiego, [w:] Leksykon Kresowian https://leksykonkresowian.instytutslaski.pl/ [dostęp: 23.07.2023]

Pawłowicz W., Kresy Wschodnie w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej, [w:] Leksykon Kresowian https://leksykonkresowian.instytutslaski.pl/ [dostęp: 23.07.2023]

Tomanek A., Oddział Śląski Towarzystwa Przyjaciół Książki, [w:] Leksykon Kresowian https://leksykonkresowian.instytutslaski.pl/ [dostęp: 23.07.2023]

Zbiory lwowskie Ossolineum, opis: https://ossolineum.pl/index.php/aktualnosci/zbiory-lwowskie/ [dostęp: 23.07.2023]

Autor hasła

Barbara Maresz