Biblioteka Teatru Lwowskiego
unikatowa biblioteka teatralna przywieziona do Katowic ze Lwowa w sierpniu 1945 r. w transporcie ekspatriacyjnym zespołu Państwowego Polskiego Teatru Dramatycznego. Przechowywana najpierw w Teatrze Śląskim im. S. Wyspiańskiego, w 1978 r. przekazana została Bibliotece Śląskiej i stanowi jedną z najcenniejszych kolekcji, wpisaną do Narodowego Zasobu Bibliotecznego.
Końcem sierpnia 1945 r. ze Lwowa do Katowic wyruszył zespół polskiego teatru dramatycznego z ówczesnym dyrektorem Bronisławem Dąbrowskim. Na Śląsk przyjechały całe rodziny teatralne, aktorzy, śpiewacy, chórzyści, muzycy, suflerzy, bileterzy, charakteryzatorzy oraz pracownicy techniczni. W wagonach wieziono oprócz rzeczy osobistych, kostiumy i peruki teatralne, dekoracje i cenniejsze rekwizyty, instrumenty muzyczne, a także bogatą i unikatową bibliotekę. 31 sierpnia 1945 r. „Dziennik Zachodni” artykułem Artyści lwowscy przybyli do Katowic witał Państwowy Polski Teatr Dramatyczny, który po dwudziestogodzinnej podróży przyjechał na Śląsk. Kilka dni później „Trybuna Robotnicza” w propagandowym artykule dziękowała „premierowi Republiki Ukraińskiej Chruszczowowi” za „podarowanie” teatrowi majątku, którego „największym skarbem jest biblioteka teatralna, składająca się z sześciu tysięcy tomów”. Zezwolenie władz sowieckich na zabranie do Katowic biblioteki teatralnej było bezprecedensowe. Ze Lwowa można było wywozić tylko księgozbiory prywatne, nie godzono się na przenoszenie mienia kulturalnego uznawanego za państwowe. Majątek teatralny (wraz z biblioteką) pozwolono zabrać dzięki umiejętnym zabiegom dyrektora teatru polskiego Bronisława Dąbrowskiego, który uzyskał poparcie komunistycznych działaczy Wandy Wasilewskiej i jej męża dramaturga ukraińskiego Aleksandra Kornijczuka. W ten sposób w Teatrze im. Wyspiańskiego w Katowicach w 1945 r. znalazła się największa zachowana w Polsce kolekcja egzemplarzy teatralnych, czyli tekstów dramatycznych oraz librett operowych i operetkowych używanych podczas przygotowywania przedstawień teatralnych od końca XVIII w. Dokumentowała dzieje i repertuar sceny polskiej we Lwowie i była ogromnym zasobem nigdy niedrukowanych utworów literackich. W obliczu zagłady biblioteki teatrów warszawskich (która spłonęła w 1944 r.), a także dotkliwych strat w innych polskich zbiorach, ocalona lwowska kolekcja jest unikatem i szczególnie cennym źródłem badań dla historyków literatury i teatru.
Już w dwudziestoleciu międzywojennym doceniano wartość naukową i historyczną lwowskiej biblioteki teatralnej. Dlatego ze zbioru (przechowywanego w budynku Teatru Wielkiego) wyłączono najstarsze i najcenniejsze egzemplarze, m.in. z antrepryzy Wojciecha Bogusławskiego z lat 1795-1799. Rękopisy przeniesiono do lwowskiego Muzeum Historycznego, a docelowo miały trafić do planowanego muzeum teatralnego, o powołanie którego zabiegano we Lwowie od wielu lat. Po wybuchy wojny wydzielone egzemplarze trafiły do lwowskiego Ossolineum (w ramach koncentracji księgozbiorów), a w 1946 r. przyjechały do Wrocławia z częścią odzyskanych zbiorów ossolińskich.
Zbiór lwowski, który przyjechał do Katowic, od 1945 do 1978 r. znajdował się w Teatrze Śląskim im. S. Wyspiańskiego. Nie było tam odpowiednich warunków do przechowywania i udostępniania tak cennych materiałów. Dlatego od lat 50. postulowano, by kolekcja trafiła do którejś z bibliotek, co ułatwiłoby korzystanie i umożliwiło przygotowanie naukowo opracowanego, szczegółowego katalogu. Postulaty te spełniono dopiero w 1978 r. Na mocy decyzji Dyrektora Wydziału Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach oraz umowy między Teatrem Śląskim im. Stanisława Wyspiańskiego i Biblioteką Śląską (z 20 lutego 1978 r.) zbiór przekazano do największej naukowej biblioteki regionu, która doceniając wartość przejętego księgozbioru dla kultury polskiej zobowiązała się do jego szczególnie starannego przechowywania i udostępniania.
Obecnie największa część Biblioteki Teatru Lwowskiego znajduje się w Bibliotece Śląskiej w Katowicach (5407 jednostek, z czego 3827 to rękopisy i maszynopisy, a 1580 to druki często z licznymi wpisami rękopiśmiennymi), a najstarsza w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (ok. 600 rękopisów). Lwowskie egzemplarze teatralne można odnaleźć także we Lwowie w zbiorach Archiwum Historycznego oraz Biblioteki Naukowej im. W. Stefanyka, w Krakowie w Archiwum Artystycznym i Bibliotece Teatru im. J. Słowackiego, a czasami pojawiają się nawet na aukcjach antykwarycznych. W ostatnich latach udało się w ten sposób kupić kilka egzemplarzy uzupełniających cenną kolekcję Biblioteki Śląskiej.
Na lwowską bibliotekę teatralną składają się przede wszystkim egzemplarze suflerskie i cenzorskie, a także reżyserskie, inspicjenckie oraz role teatralne. Egzemplarze z XIX i początku XX w. to najczęściej odpisy rękopiśmienne wykonywane na potrzeby teatru. Z kolei w dwudziestoleciu międzywojennym używano już zwykle maszynopisów, a także drukowanych wydań, na które nanoszono teatralne uwagi. Najstarsze egzemplarze zachowane w Katowicach pochodzą z początku XIX w., z biblioteki pierwszego antreprenera lwowskiego teatru Jana Nepomucena Kamińskiego. Najwięcej jest egzemplarzy z przełomu XIX i XX stulecia. W kolekcji zachowały się także maszynopisy i druki z ostatniego lwowskiego sezonu polskiego teatru (1944/1945).
W Bibliotece Teatru Lwowskiego zachowało się sporo cennych autografów autorów i tłumaczy sztuk. Najstarsze i najciekawsze pochodzą z pierwszej połowy XIX w., są to przede wszystkim tłumaczenia pisane ręką pierwszego dyrektora lwowskiej sceny Jana Nepomucena Kamińskiego, a także jego aktorów i współpracowników (np. Szczęsnego Starzewskiego). Z późniejszych czasów warto wymienić autografy Ksawerego Godebskiego, Michała Bałuckiego, Zygmunta Przybylskiego, Jana Kasprowicza (liczne tłumaczenia sztuk), Lucjana Rydla, Mariana Gawalewicza, Jerzego Żuławskiego i Henryka Zbierzchowskiego. Zdarzają się też egzemplarze, do których autorzy odręcznie wpisywali tylko swoje uwagi, uzupełnienia lub dedykacje (np. Gabriela Zapolska, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Włodzimierz Perzyński, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska). Zbiór egzemplarzy teatralnych dopełnia kilka roczników afiszów z dwudziestolecia międzywojennego, m.in. z czasów znakomitej lwowskiej dyrekcji Wilama Horzycy (1931–1937), a także tomów z wycinkami prasowymi dotyczącymi teatru lwowskiego.
Biblioteka Teatru Lwowskiego od 2017 r. wpisana jest do Narodowego Zasobu Bibliotecznego, cały jej zasób jest elektronicznie zinwentaryzowany, opisy wszystkich egzemplarzy znajdują się w katalogu elektronicznym Biblioteki Śląskiej Integro, część egzemplarzy została zdigitalizowana i dostępna jest online w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej w specjalnej kolekcji: https://www.sbc.org.pl/dlibra/collectiondescription/218 [dostęp 12.11.2022 r.]
Bibliografia przedmiotowa
Artyści lwowscy przybyli do Katowic. Serdeczne powitanie transportu, „Dziennik Zachodni” 1945, nr 196, s. 3.
Biblioteka Teatru Lwowskiego. Unikatowa kolekcja Biblioteki Śląskiej. Informator, oprac. B. Maresz, Katowice 2018.
Dąbrowski B., Na deskach świat oznaczających, t. 2, Kronika złudzeń. Kraków 1978, s. 5-6.
Hahn W., W sprawie polskich zbiorów teatralnych, „Odrodzenie” 1946, nr 11, s. 9.
I.N., Teatr dla szerokich mas, „Trybuna Robotnicza” 1945, nr 192, s. 3 [O przybyciu i planach zespołu lwowskiego teatru].
Koller J., Największa teatralna biblioteka polska, „Odrodzenie” 1946, nr 3, s. 5.
Kreczmar J., Losy lwowskiej biblioteki teatralnej, „Odrodzenie” 1946, nr 15, s.9 .
Linert A., Biblioteka Teatru Lwowskiego w świetle protokołu Naczelnej Izby Kontroli z 1951 r., [w:] Przestrzeń informacji i komunikacji społecznej, red. M. Kocójowa, Kraków 2004, s. 364-369.
Maresz B., Biblioteka Teatru Lwowskiego. Inwentarz kolekcji egzemplarzy teatralnych (rękopisów, maszynopisów i druków) ze zbiorów Biblioteki Śląskiej w Katowicach. Cz. 1 sygnatury BTLw 1 - BTLw 1500. T. 1-2. Katowice 2004.
Maresz B., Biblioteka Teatru Lwowskiego. Inwentarz kolekcji egzemplarzy teatralnych (rękopisów, maszynopisów i druków) ze zbiorów Biblioteki Śląskiej w Katowicach. Cz. 2 sygnatury BTLw 1501 - BTLw 3200. T. 1-2. Katowice 2011
Maresz B., Biblioteka Teatru Lwowskiego, Katowice 2011, publikacja elektroniczna w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/31780/edition/28624/content [dostęp 12.11.2022 r.]
Maresz B., Biblioteka Teatru Lwowskiego – unikatowe źródło badań, [w:] Zbiory specjalne w bibliotekach polskich – między tradycją a nowoczesnością. Cz. 1, red. A. Borysowska, M. Gierke, Szczecin 2020.
Maresz B., Ocalona kolekcja, „Śląsk” 2018, nr 3, s. 74-77.
Maresz B., Musialik A., Solarz L., Biblioteka Teatru Lwowskiego. Inwentarz kolekcji egzemplarzy teatralnych (rękopisów, maszynopisów i druków) ze zbiorów Biblioteki Śląskiej w Katowicach. Cz. 3, Sygnatury BTLw 3201 - BTLw 5987. T. 1, (Sygn. 3201-4800). T. 2, (Sygn. 4801-5987 i indeksy), Katowice 2019.
Protokół zdawczo-odbiorczy księgozbioru Biblioteki byłego Lwowskiego Teatru Miejskiego sporządzony w dniu 20 lutego 1978 r., Dział Zbiorów Specjalnych. Biblioteka Śląska.
Autor hasła
Autor: Barbara Maresz [listopad 2022 r.]