Biblioteka Śląska w Katowicach
instytucja kultury Samorządu Województwa Śląskiego, największa biblioteka naukowa i publiczna na Górnym Śląsku, jej zbiory wpisane są do Narodowego Zasobu Bibliotecznego, przechowuje cenne kolekcje kresowe.
Biblioteka Śląska działa od 1922 r., najpierw jako Biblioteka Sejmu Śląskiego, od 1936 r. Śląska Biblioteka Publiczna, a od 1952 r. Biblioteka Śląska. Już w okresie międzywojennym łączyły ją bliskie kontakty ze Lwowem. Do Katowic trafiały cenne księgozbiory z lwowskiego Ossolineum, np.: ponad 800 dubletów ze spuścizny Oswalda Balzera, historyka, dyrektora Archiwum Krajowego Akt Grodzkich i Ziemskich we Lwowie oraz 55 tomów czasopism z XIX i początku XX w. Dyrektor lwowskiego Ossolineum Ludwik Bernacki w 1934 r. ofiarował ówczesnej Bibliotece Sejmu Śląskiego fragment swojego prywatnego księgozbioru, ok. 800 publikacji z zakresu historii literatury, bibliotekoznawstwa, historii książki i dziejów teatru. Przed II wojną światową pozyskano także dublety z innych lwowskich bibliotek: Biblioteki Baworowskich (głównie osiemnastowieczne polonika) oraz Biblioteki Uniwersytetu Jana Kazimierza (m.in. z Biblioteki Wydziału Krajowego, którą w 1923 r. przejął Uniwersytet Lwowski). W dwudziestoleciu międzywojennym ze Lwowa do Katowic trafiały nie tylko dary, ale także książki kupowane w tamtejszych antykwariatach, np. z jednego z najstarszych, założonym przez Dawida Igla, a prowadzonym później przez jego wnuka Zygmunta. W 1931 r. Biblioteka Sejmu Śląskiego nabyła u Igla sześć starych druków (w tym pięć poloników). Kupowano także kolekcje prywatne, jak np. księgozbiór zmarłego w 1937 r. lwowskiego tłumacza i autora przewodników turystycznych Leona Sternklara.
Ze Lwowa wywodziła się także część przedwojennej kadry Biblioteki Śląskiej. Pierwszymi dyrektorami byli Kazimierz Hartleb (historyk, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie) i Roman Lutman, a od 1934 r. funkcję tę pełnił Paweł Rybicki, pracujący wcześniej w lwowskiej Bibliotece Uniwersyteckiej. Z lwowskich bibliotekarzy już przed wojną w Katowicach zatrudnieni zostali także Józef Mayer i Janina Berger-Mayerowa. Przed wybuchem II wojny światowej (w czerwcu i sierpniu 1939 r.) do Lwowa ewakuowano najcenniejsze zbiory oraz katalogi Śląskiej Biblioteki Publicznej. Część wywiezionych zbiorów wróciła do Katowic, ale trzy skrzynie (m.in. z katalogami i inwentarzami) zaginęły. W 1945 r. nie udzielono zgody dyrektorowi Rybickiemu na wyjazd do Lwowa w poszukiwaniu skrzyń, a kolejne pisma słane do Ministerstwa Spraw Zagranicznych w 1946 r. także nie przyniosły rezultatów. Sprawę przekazano „odpowiednim czynnikom do załatwienia w ramach ogólnych rewindykacji”, do których jednak nie doszło i skrzynie z inwentarzami i katalogami nigdy się nie znalazły.
Od pierwszych lat powojennych katowicka biblioteka próbowała włączać się w akcję rewindykacyjną, np. zabiegała o sprowadzenie do Polski slawistycznego księgozbioru Bolesława Czuruka, profesora Wyższej Szkoły Handlu Zagranicznego we Lwowie. Coraz częściej także kupowano książki o kresowej proweniencji od przybyłych na Górny Śląsk ekspatriantów. Najcenniejsze nabytki pochodziły z kolekcji słynnego lwowskiego bibliofila i autora ekslibrisów Rudolfa Mękickiego i jego żony Julii. Kupione zostały od zamieszkałej w Gliwicach Julii Mękickiej-Szałajkowej. Prawie zawsze opatrzone są małą okrągłą pieczęcią własnościową Rudolfa Mękickiego, czasami pięknymi, artystycznymi ekslibrisami autorstwa Mękickiego. Największy księgozbiór kresowy zakupiono od Ireny Guziakiewicz, córki Jana Smetańskiego, nauczyciela i członka lwowskiego Towarzystwa Miłośników Książki. W latach 1959–1975 nabyto ok. 2500 dzieł (w tym 18 rękopisów i 84 stare druki). Cenne kresowe zbiory specjalne kupowano także w antykwariatach, jak album autografów Witołda Bartoszewskiego, prawnika i publicysty, sekretarza Koła Literacko-Artystycznego we Lwowie. Album zawiera odręczne wpisy pisarzy, artystów, duchownych, polityków i uczonych (np. Marii Konopnickiej, Jana Kasprowicza, Władysława Bełzy, Władysława Żeleńskiego i wielu innych). Jest dziś unikatową pamiątką polskiego życia kulturalnego we Lwowie końca XIX w. i jednym z najcenniejszych rękopisów Biblioteki Śląskiej. Po wojnie zakupiono również Album Lwowa z wklejonymi zdjęciami autorstwa znanego lwowskiego fotografa Adama Lenkiewicza oraz licznymi odręcznymi podpisami. Zbiór widoków Lwowa ofiarowali inżynierowi Michałowi Łużeckiemu urzędnicy Wydziału III Magistratu miasta Lwowa.
Od 1945 r. zbiory o kresowej proweniencji nieoczekiwanie zaczęły napływać także ze zbiornic księgozbiorów zabezpieczonych, gdzie zwożono kolekcje podworskie z opuszczonych majątków i likwidowanych instytucji niemieckich. Tak pozyskano księgozbiór Muzeum Pokuckiego w Kołomyi, z biblioteki rodowej hrabiów Starzeńskich, a także książki z zamku w Podhorcach oraz cenne rękopisy np. Akta ziemskie dotyczące ziemi lwowskiej z XVIII wieku oraz siedemnastowieczną księgę miejską ze Stanisławowa.
Coraz więcej książek z kresowymi proweniencjami trafiało do zbiorów Biblioteki Śląskiej także w postaci darów. W latach 1959–1960 Wincenty Podlacha z Gliwic ofiarował książki swojego ojca profesora Uniwersytetu Lwowskiego i Wrocławskiego Władysława Podlachy. W 1978 r. Biblioteka Śląska otrzymała od Teatru Śląskiego im. S. Wyspiańskiego najcenniejszy dar – Bibliotekę Teatru Lwowskiego, która przyjechała do Katowic wraz z ekspatriowanym ze Lwowa zespołem Polskiego Państwowego Teatru Dramatycznego pod kierunkiem Bronisława Dąbrowskiego. Dar ten został uzupełniony w 2021 r., kiedy Teatr Śląski przekazał pozostałe zbiory polwowskie, m.in. unikatowe afisze teatralne lwowskich Teatrów Miejskich z dwudziestolecia międzywojennego. Kolejna cenna kolekcja kresowa wpływała do biblioteki w latach 1998-2010, jako dar bibliofila rodem z Drohobycza i Lwowa Romana Chrząstowskiego i jego żony, lwowianki Janiny Chrząstowskiej.
Od momentu powstania katowickiego Oddziału Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich w 1989 r. (TMLiKPW) Biblioteka Śląska regularnie współpracowała ze środowiskiem kresowym. Najpierw organizowano wystawy, pierwszą w grudniu 1989 r. pod hasłem „Lwów naszej pamięci”. W siedemnastu gablotach pokazano wszystko to, co udało się wywieźć ekspatriowanym ze Lwowa, a także to, co przez wiele lat „zawsze wierni” swojemu miastu pieczołowicie zbierali. Na wystawie znalazła się m.in. mała skrzyneczka z ziemią z Cmentarza Orląt Lwowskich. Kolejną ekspozycję, „Dawny Lwów w zbiorach ikonograficznych i kartograficznych”, przygotowano w 1991 r. z własnych zbiorów Biblioteki Śląskiej. Następne kresowe wystawy w 1995 i 1999 r. powstały dzięki współpracy z Bogdanem Kasprowiczem. Udostępnił on swoje pamiątki rodzinne (w tym lwowskie afisze teatralne) oraz gromadzone przez lata publikacje na temat Lwowa i Kresów. W 2009 r. zorganizowano dużą wystawę „Spotkajmy się we Lwowie”, która 8 maja otwierała „Dni Lwowa w Katowicach”, organizowane z okazji 20-lecia katowickiego Oddziału TMLiKPW. Obok bogatych kresowych zbiorów Biblioteki Śląskiej pokazano pamiątki udostępnione przez członków Towarzystwa: dokumenty rodzinne, fotografie, indeksy i dyplomy lwowskich uczelni oraz odznaczenia obrońcy Lwowa Ludwika Giebułtowicza. Na wystawie przypomniano też bliskie przedwojenne kontakty Lwowa i Śląska, których wyrazem była piosenka śpiewana podczas programu „Tońko i Szczepko pozdrawiają Śląsk” (Wesoła Lwowska Fala, 11.11.1934):
Lwowska ziemia z ziemią Śląską,
Łączą dzisiaj synów swych.
Chociaż nicią taką wąską,
Nie masz dla nich dróg dziś złych.
Wolnej Polski wielkie święto –
Opromieni bratnią myśl:
Lwowska ziemia – ziemi Śląskiej
Swoje serce składa dziś.
We współpracy z TMLiKPW organizowano również promocje książek (m.in. Kresowej Atlantydy prof. Stanisława Niciei) i konferencje popularnonaukowe, np. „17 września 1939 – przyczyny, przebieg, skutki” (17.09.2019 r.). W ramach projektu „Śląskich Portretów Mówionych” w 2019 r. nagrano kilka rozmów ze świadkami historii w cyklu „Wyjeżdżamy. Ekspatriacja Polaków z południowo-wschodniej Polski (1945–1946)”, m.in. z Heleną Sak (córką obrońcy Lwowa L. Giebułtowicza), Marią Ślepowrońską (od 2016 r. prezesem katowickiego Oddziału TMLiKPW) oraz Jadwigą Grzybowską, która ofiarowała do zbiorów niezwykłą pamiątkę rodzinną – kieliszek z lwowskiego ratusza, uratowany 17 września 1939 r., a potem przewieziony w transporcie ekspatriacyjnym. Nagrania są kontynuowane w ramach kolejnego projektu „Śląskie Digitarium”.
Nakładem Biblioteki Śląskiej ukazało się kilka pozycji o tematyce kresowej, m.in. trzy części (6 tomów) Inwentarza Biblioteki Teatru Lwowskiego, dwa albumy kresowych pocztówek, publikacja książkowa i artykuły opisujące kresowe księgozbiory Biblioteki Śląskiej, monografia lwowskiego aktora, malarza i rzeźbiarza Józefa Chmielińskiego, katalog księgozbioru benedyktynek lwowskich, bibliografia Pamięć Wołynia 1943–1944 oraz Kochany Lwów Andrzeja Szteligi (dwa wydania z 2020 i 2023).
Od 2006 r. działa Śląska Biblioteka Cyfrowa (ŚBC), w której utworzono kolekcję „Kresy Wschodnie”. Udostępniane są w niej książki, czasopisma i zbiory specjalne (rękopisy, pocztówki, fotografie) głównie ze zbiorów Biblioteki Śląskiej, ale też innych uczestników ŚBC, np. Miejskiej Biblioteki Publicznej w Głubczycach, która prezentuje dokumenty mieszkańców regionu ekspatriowanych z Kresów Wschodnich.
21 czerwca 2018 r. Biblioteka Śląska otrzymała „Medal 25-lecia Instytutu Lwowskiego” za zasługi w utrwalaniu pamięci Lwowa, a podczas jubileuszu 30-lecia katowickiego Oddziału TMLiKPW (24.05.2019 r.) pamiątkowy medal Towarzystwa.
Bibliografia przedmiotowa
Bertman W., Pamięć Wołynia 1943–1944. Bibliografia, Katowice 2014.
(ewka), Lwów naszej pamięci. Wystawa w Bibliotece Śl., „Trybuna Robotnicza” 1989 nr 280, s. 2.
(G.C.), Lwowskie echa, „Dziennik Zachodni” 1999, nr 273, s. 1, 5 [O wystawie].
Gwioździk J., Księgozbiór benedyktynek lwowskich klasztoru pw. Wszystkich Świętych. Katalog starych druków, Katowice 2004.
(isa), Lwowskie wspomnienia, „Trybuna Śląska” 1991, nr 48, s. 3 [O wystawie „Dawny Lwów w zbiorach ikonograficznych i kartograficznych”].
Maresz B., Ze Lwowa do Katowic. Przedwojenne księgozbiory lwowskie i kresowe w Bibliotece Śląskiej, Katowice 2002.
Maresz B., Józef Chmieliński. Lwowski aktor, malarz i rzeźbiarz, Katowice 2013.
Maresz B., Roszkowska T., Kolekcja Romana Chrząstowskiego w zbiorach Biblioteki Śląskiej w Katowicach, Katowice 2000
Maresz B., Roszkowska T., Pocztówki lwowskie i kresowe „Książnicy Atlas” (z kolekcji Romana Chrząstowskiego w Bibliotece Śląskiej w Katowicach), Katowice 2006.
Maresz B., Roszkowska T., Spotkajmy się we Lwowie. Pocztówki z Kresów Wschodnich w zbiorach Biblioteki Śląskiej, Katowice 2009.
Musialik Anna, Witołd Bartoszewski i jego Album autografów, prezentacja w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej, https://sbc.org.pl/dlibra/publication/476606/edition/446637 [dostęp 12.11.2022]
Pawłowicz W., „Chciwiec na wydawnictwa z zakresu przyrodoznawstwa”. Lwowski nauczyciel Jan Smetański i fragment jego kolekcji w Bibliotece Śląskiej w Katowicach, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2019, nr 13, s. 235-250.
Szteliga A., Kochany Lwów, Katowice 2020.
Szteliga A., Kochany Lwów, Katowice 2023, drugie wydanie uzupełnione.
Portret mówiony, wywiad z Andrzejem Szteligą, wiceprezesem TMLiKPW, Oddział Katowice: https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/813014/edition/752304?
Imprezy w Bibliotece Śląskiej na stronie TMLiKPW, Oddział Katowice:
https://tmlkatowice.pl/seminarium-17-wrzesnia-1939-r-we-lwowie-przyczyny-przebieg-i-skutki[dostęp 12.11.2022]
https://tmlkatowice.pl/spotkanie-z-prof-stanislawem-nicieja-w-katowicach[dostęp 12.11.2022]
Autor hasła
Barbara Maresz