Andrzej Wydrzyński
pseudonimy m.in.: Artur Morena, Dr A. Zajączek, Edward Naznański, Joanna Grey, Mike W. Kerrigan; ur. 01.12.1921 r. w Czarnokonieckiej Woli, pow. Kopyczyńce, woj. tarnopolskie (obecnie Ukraina), zm. 13.07.1992 r. w Warszawie - pisarz, dramaturg, publicysta, kierownik literacki teatru.
Imię i nazwisko | Andrzej Edward Wydrzyński |
Data i miejsce urodzenia | 01.12.1921, Czarnokoniecka Wola |
Data i miejsce śmierci | 13.07.1992, Warszawa |
Zawód | pisarz, dramaturg, publicysta, kierownik literacki teatru |
Andrzej Wydrzyński był synem Edwarda Wydrzyńskiego, inżyniera, kapitana Wojska Polskiego, Obrońcy Lwowa. Matka Maria Karolina pochodziła z domu Hagen (Hagel), jednak czasem błędnie, zarówno w niektórych aktach stanu cywilnego, jak i w opracowaniach, podawane jest nazwisko Werchracka. Spowodowane jest to zapewne tym, iż podczas wojny i okupacji podawano różne nazwiska matki. Starsza siostra A.W. Krystyna Zofia (17.02.1920-17.09.1990, zamężna Butryńczyk, potem Rachwalska) była aktorką i reżyserką. Miał jeszcze dwóch braci, z których jeden zginął w powstaniu warszawskim. A.W. uczęszczał do VII Gimnazjum im. T. Kościuszki we Lwowie. Już w 1938 r. w czasopiśmie Korpusu Kadetów nr 1 Marszałka Józefa Piłsudskiego „Orlęta” zamieścił swoje debiutanckie wiersze Gdybym mógł oraz Modlitwa łez, a także opowiadanie Muchy! Muchy! Muchy!... (Wycinek z pamiętnika nerwowca).
Po wybuchu II wojny światowej walczył w kampanii wrześniowej, jako dowódca plutonu 5. kompanii Szturmowej w Pułku Obrony Lwowa. Po zajęciu Lwowa przez wojska sowieckie ukończył szkołę średnią oraz dwuletni kurs reżyserski. W 1941 r. podjął studia polonistyczne na wydziale humanistycznym Uniwersytetu im. Iwana Franki we Lwowie (dawnego Uniwersytetu Jana Kazimierza). Pracował w redakcjach polskojęzycznych czasopism redzieckich: „Młodzież Stalinowska” (1939-1940) i „Czerwony Sztandar”. Po zajęciu Lwowa przez Niemców w 1941 r. przerwał studia. W związku z działalnością konspiracyjną poszukiwany był przez Gestapo i musiał opuścić Lwów. Ukrywał się w Lublinie, potem w Warszawie, gdzie dotarła też jego siostra. W tym czasie pracował w firmie fotograficznej „Kolado”. W 1943 r. został aresztowany i na kilka miesięcy osadzony w więzieniu na Pawiaku. Potem przetrzymywano go w obozach koncentracyjnych w Gross-Rosen, Heersbruck, Saal i Dachau. Pracował w kamieniołomach, potem jako elektryk. W grudniu 1944 r. w Gross-Rosen napisał Jasełka polskie, które przygotował do wystawienia Roman Niewiarowicz (1902-1972), a scenografię wykonał Ryszard Kiss-Orski (1920-1965). Po wyzwoleniu z obozu, w latach 1945-1946, przebywał w Niemczech, gdzie zorganizował polski zespół teatralny, wydawał też tygodnik literacki „Promień”. W 1946 r. w Fürstenfeldbruck w Bawarii ukazał się również tom jego szkiców literackich Bomba atomowa. W Bawarii zajmował się też akcją repatracyjną w obozach dla „Displaced Persons”, tzw. dipisów. Sam przyjechał do Polski w 1946 r. i zamieszkał w Katowicach.
Od 1947 r. pracował w redakcjach śląskich dzienników i czasopism literackich: „Dziennik Zachodni” (1947), „Trybuna Robotnicza” (jako kierownik redakcji literackiej, prowadził też wydanie niedzielne „Trybuna Tygodnia”), „Śląsk Literacki” (1952-1956), „Przemiany” (1956-1957), „Poglądy” (1962-1965). W latach 1952-1954 był stałym przedstawicielem tygodnika „Przegląd Kulturalny” na województwa opolskie, katowickie i wrocławskie. Pełnił również funkcję kierownika literackiego placówek kultury: Wojewódzkiego Domu Kultury Związków Zawodowych, katowickiej rozgłośni Polskiego Radia (kierownik redakcji literackiej, 1949-1950), Teatru im. S. Wyspiańskiego w Katowicach (1951-1955), Teatru Zagłębia w Sosnowcu (1952-1956), Teatru Nowego w Łodzi (który w 1949 r. założył wraz Kazimierzem Dejmkiem i Januszem Warmińskim) oraz Teatru Studio w Warszawie (1974-1979). Współpracował również z grupą młodych plastyków ST-53.
Pracując w Teatrze Śląskim im. S. Wyspiańskiego w Katowicach redagował czasopismo „Kronika PTS” (1954-1955), które zawierało wykazy pracowników, biogramy dramatopisarzy oraz omówienia sztuk wystawianych na katowickiej scenie, relacje z wydarzeń. W 1956 r. ukazała się jego praca Pamięć teatru, w której przedstawił historię katowickiego teatru oraz repertuar. W 1963 r. przygotował również drugie wydanie pracy M. Sobańskiego Teatr Polski na Śląsku 1922-1939. Na łamach wielu czasopism regionalnych i ogólnopolskich, m.in. „Trybuny Robotniczej”, „Odry”, „Dziennika Zachodniego”, „Śląska Literackiego”, „Przemian”, „Perspektyw”, „Przeglądu Kulturalnego”, „Dialogu”, „Poglądów” czy nawet „Głosu Szczecińskiego” publikował recenzje teatralne, felietony, artykuły dotyczące życia literackiego. Używał wówczas licznych pseudonimów, m.in.: Artur Morena, E.N., Edward Naznański, WY-SKI, Optymista. Sytuację kulturalną na Śląsku po II wojnie światowej opisał w pracy Wielka batalia, wydanej w 1955 r. W części pierwszej tej pracy, zatytułowanej Potyczki i natarcia, zawarł większość z artykułów odnoszących się do spraw śląskich, a opublikownych w latach 1953-1954 (głównie w „Przeglądzie Kulturalnym”).
Przez wiele lat współpracował z teatrami, radiem i telewizją. Był autorem sztuk wystawianych na deskach teatrów, m.in. Komedia. Relacja dramatyczna (Teatr im. Wyspiańskiego, 1949), Salon pani Klementyny (Teatr im. Wyspiańskiego, 1950), Ludzie i cienie (Teatr Ziemi Opolskiej, 1955), Uczta morderców (Teatr Dramatyczny, Warszawa, 1960 i inne), Ostatnia sekunda (Teatr im. Wyspiańskiego, 1964), Adagio polskie (Teatr 38 w Krakowie, 1964). Niektóre swoje utwory wystawiał we własnej adaptacji i reżyserii, m.in. Kłamstwo (TV Katowice, 1965). Zajmował się również reżyserią teatralną, m.in. w 1956 r. w Teatrze Zagłębia w Sosnowcu na Scenie Eksperymentalnej wystawił Klucze od przepaści (1956), a na dużej scenie sztukę Niebezpieczny przyjaciel (wspólnie z W. Kozłowskim). Inscenizował słuchowiska radiowe, spektakle teatralne i telewizyjne. Na potrzeby telewizji tworzył scenariusze programów, seriali i filmów (także animowanych), m.in. Antofagasta umrze o pólnocy (1961, 1972 pod tytułem 14 maja – o północy), Etiuda (spektakl, 1962), Pocztówka z Buenos Aires (spektakl, 1966), Pajęczyna (serial, 1967), Ziemio słodka i jędrna (widowisko, 1970), Romeo i Julia (film animowany, 1969), Don Juan (film animowany, 1963). Był autorem dialogów w filmach Spotkanie ze szpiegiem (1964) oraz Umarli rzucają cień (1978).
A.W. był również autorem powieści: sensacyjnych, wojennych, kryminałów „milicyjnych” - które wydawał pod pseudonimami, m.in.: Mike W. Kerrigan, Joanna Grey. Niektóre z powieści i opowiadań były drukowane w odcinkach na łamach „Trybuny Robotniczej”, „Głosu Szczecińskiego”, „Gazety Białostockiej” i in., (m.in. Tragiczny pościg, Ostatnia noc w Ciudad Trujillo). Proza A.W. była adaptowana i prezentowana w teatrach, słuchowiskach radiowych, telewizyjnych, a dwa utwory zekranizowano. Liczne prace literackie były nagradzane, wiele też przetłumaczono na języki obce, m.in.: wegierski, czeski, hebrajski, portugalski, rosyjski, niemiecki.
W niezwykle wszechstronnej twórczości Wydrzyńskiego szczególne miejsce zajmują jego powieści sensacyjne. Autor demaskuje w nich terror totalitarnej władzy, ukazując bezbronność człowieka w walce ze złem i upadkiem wartości moralnych. [...]. Największym bestellerem Andrzeja Wydrzyńskiego okazała się powieść „Ostatnia noc w Ciudad Trujillo”, której akcja rozgrywa się w... Dominikanie na Karaibach. [...]. W dziełach Andrzeja Wydrzyńskiego dominuje sensacja i erotyka. Prawie zawsze jednak opisywane przez niego wydarzenia są jedynie pretekstem do przedstawieia jakiejś głębszej prawdy, refleksji nad zastaną rzeczywistością. Także refleksji o charakterze politycznym. Proza Wydrzyńskiego jest bowiem przesiąknięta polityka i historią, które to zresztą stały się powodem większości kłopotów pisarza. Kerrigan był idealistą [...] rzeczywistość okresu „błędów i wypaczeń”, rzeczywistość wydarzeń październikowych 1956 czy grudniowych 1970 nijak nie przystawały do jego wizji Polski i systemu. W swoich powieściach dawał więc wyraz swojemu rozczarowaniu i rozgoryczeniu. Głównie dlatego – jak pisał sam Wydrzyński – niektóre z nich zostały zmasakrowane przez cenzurę. Tak się stało z ekranizacją „Umarli rzucają cień”, czy powieścią „Malowidło przedstawiające kochanków: z 1978 r., która tylko w rękopisie kończyła się wydarzeniami na Wybrzeżu w 1970 r. Przed wydaniem książki w imieniu ówczesnego Komitetu Centralnego PZPR oświadczono pisarzowi, iż takich wydarzeń po prostu nie było [M. Kaczmarczyk, Andrzej Wydrzyński – niepokorny „Kolumb”, „Wiadomości Zagłębia” 2000, nr 30, s. 12].
Od 1966 r. A.W. mieszkał w Warszawie, nadal jednak był związany ze Śląskiem, pełniąc w latach 1969-1970 funkcję kierownika Działu Literatury i Dramatu w Teatrze Telewizji w Katowicach. Od 1947 r. należał do Związku Zawodowego Literatów Polskich (od 1949 – Związek Literatów Polskich). W 1950 r. został sekretarzem zarządu Oddziału Katowickiego.
A.W. był członkiem organizacji politycznych. W czasie wojny należał do Komsomołu. Od 1947 r. należał do Polskiej Partii Robotniczej, potem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). Był członkiem Komisji Artystycznej i lektorem Komitetu Wojewódzkiego PZPR.
Otrzymał wiele nagórd, m.in.: Ministra Kultury i Sztuki (1962); nagrodę literacką Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach (1967).
Odznaczony m.in.: Złotą Odznaką Zasłużony dla Rozwoju Województwa Katowickiego (1964); Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1964); Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1988).
A.W. w 1951 r. ożenił się z Jolantą Haniszówną (1927-2006), aktorką: Teatru Śląskiego w Katowicach, Teatru Starego w Krakowie i Teatru Polskiego w Warszawie.
Pochowany został na Cmentarzu Komunalnym Północnym w Warszawie.
Bibliografia podmiotowa
Wykazy utworów literackich A.Wydrzyńskiego:
Fazan M., Nawrocki W., Katowickie środowisko literackie w latach 1945-1967, Katowice 1969, s. 290-295.
Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, t. 9, W-Z, oprac. zespół pod red. J. Czachowskiej i A. Szałagan, Warszawa 2004, s. 304-308.
Hałabuda S., Michalik J., Stafiej A., Dramat polski 1765-2005. Przedstawienia, druki, archiwalia, przy współpr. B. Maresz i A. Przybyszewskiej, t. 2, M-Ż, Kraków 2014, s. 1021-1022.
Bibliografia przedmiotowa
Andrzej Wydrzyński, https://filmpolski.pl/fp/index.php?osoba=116136 [dostęp 27.11.2023]
Andrzej Wydrzyński, https://encyklopediateatru.pl/autorzy/160/andrzej-wydrzynski [dostęp 27.11.2023]
Bednarczyk R., Aparatczycy rzucają cień, „Śląsk” 2009, nr 6, s. 66-67.
Bibliografia Druków – Polskich w amerykańskiej strefie okupacji Niemiec 19.IV.1945 1.II.1947, oprac. J. Klukowski, Dachau, Freiman, Monachjum, Dillingen 1947.
K.B. [Batora, K.], Wydrzyński Andrzej 1921-1992, [w:] Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, t. 9, W-Z, oprac. zespół pod red. J. Czachowskiej i A. Szałagan, Warszawa 2004, s. 304-308
Kaczmarczyk M., Andrzej Wydrzyński – niepokorny „Kolumb”, „Wiadomości Zagłębia” 2000, nr 30, s. 12.
Linert A., Teatr Śląski w latach 1945-1949, Katowice 1979.
Linert A., Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach 1949-1992, Katowice 1998
Nawrocki W., Pisarz na orbicie świata współczesnego, „Poglądy” 1962, nr 4, s. 8.
Pawłowicz W., „W stu pokojach i salach tętni życie od rana do wieczora”. Wojewódzki Dom Kultury w Katowicach i jego działalność w latach 1945–1950 na fotografiach ze zbiorów Biblioteki Śląskiej, „Książnica Śląska” t. 34 (2022), s. 269-306.
Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970 r., t. 4, A-Ż. Nazwiska, oprac. zespół pod red. E. Jankowskiego, Wrocław, Warszawa, Kraków 1996.
Wydrzyńska Krystyna, [w:] Słownik biograficzny teatru polskiego 1910-2000, t. 3, M- Ż, Warszawa 2014, s. 599-600.
Wydrzyńska Krystyna, http://www.hypatia.pl/osoby/krystyna-wydrzynska [dostęp 24.11.2023]
Wydrzyński Andrzej, [w:] Słownik biograficzny teatru polskiego 1910-2000, t. 3, M- Ż, Warszawa 2014, s. 600-601.
Autor hasła
Weronika Pawłowicz