Adam Didur

ur. 24.12.1873 r. w Woli Sękowej k. Sanoka (woj. lwowskie, obecnie woj. podkarpackie), zm. 7.01.1946 r. w Katowicach – śpiewak operowy, bas, pedagog, kierownik artystyczny opery we Lwowie i dyrektor Opery Śląskiej.

Imię i nazwisko	Adam Didur
Data i miejsce urodzenia	24.12.1873, Wola Sękowa
Data i miejsce śmierci	7.01.1946, Katowice
Zawód	śpiewak operowy, dyrektor Opery Śląskiej

Adam Didur urodził się w Wigilię 1873 r. jako nieślubny syn Wincentyny Jasińskiej (1848–1924) i Jakuba Brochowicza Wiktora (1814–1887), właściciela podsanockiego majątku Wola Sękowa. Trzy lata później matka poślubiła Antoniego Didura (ur. 1851 r.) – nauczyciela pochodzącego z ukraińskiej rodziny chłopskiej, który usynowił Adama i dał mu swoje nazwisko. Dzieciństwo A.D. spędził w Woli Sękowej. Po ukończeniu gimnazjum w 1891 r. wyjechał do Lwowa kontynuować naukę w Seminarium Nauczycielskim (egzamin dojrzałości zdał w 1894 r.). Jako uczeń Seminarium wstąpił do chóru studentów lwowskiego Uniwersytetu Jana Kazimierza, gdzie jego basowy głos szybko zwrócił na siebie uwagę. Dzięki temu w 1892 r. rozpoczął studia w Konserwatorium Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego (GTM) w klasie śpiewu solowego u znanego i cenionego profesora Walerego Wysockiego. Z klas wokalnych W. Wysockiego wyszło wielu wybitnych śpiewaków, jak Salomea Kruszelnicka, Józef Mann, Aleksander Myszuga, Maria Mokrzycka. Nauka u Wysockiego zapewniła A.D. solidne podstawy warsztatu wokalnego, które zaprocentowały w jego późniejszej karierze. Za debiut solistyczny artysty można uznać występ 24 marca 1893 r. we Lwowie. Wówczas, podczas „Wieczoru koncertowego GTM” zaśpiewał  Horę  Mikulskiego. Rok później nazwisko A.D. po raz pierwszy pojawiło się w prasie przy zapowiedziach i w recenzjach po koncertach GTM 10 stycznia i 18 marca 1894 r. Zaśpiewał on wtedy Graduale z Mszy solennej Münchheimera. A.D. występował na koncertach GTM we Lwowie do kwietnia 1895 r., kiedy to wyjechał do Mediolanu. Studia za granicą sfinansował mu starszy kolega z chóru męskiego GTM Jan Rasp – lwowski urzędnik pocztowy, melomanem i fan talentu młodego A.D. Dzięki jego wsparciu finansowemu artysta mógł kontynuować naukę śpiewu u włoskiego tenora Francesco Emmericha.

W 1895 r., po kilku miesiącach pracy pod kierunkiem Emmericha A.D. zadebiutował na włoskiej scenie operowej w miasteczku Pinerolo nieopodal Turynu. Wystąpił w partii Ojca Gwardiana w operze Verdiego Moc przeznaczenia. Na scenie pojawiła się także meksykańska mezzosopranistka hiszpańskiego pochodzenia Angela Aranda-Arellano, która rok później została żoną A.D. Małżeństwo doczekało się pięciu córek: Ewy (1896–1949, później Ewa Didur-Abbove), Anieli (1898–1916), Olgi (1900–1963, później Olga Didur-Wiktorowa), Stanisławy (1902–1918), Marii (1905–1979, później Mary Didur-Załuska). Występ w Pinerolo zaowocował kontraktem na stanowisko drugiego basa w Teatrze Królewskim w Kairze, gdzie w nagłym zastępstwie przejął rolę Marcelego w Hugenotach Meyerbeera. Po zakończeniu sezonu i powrocie do Włoch przyszedł czas na debiut A.D. w mediolańskiej La Scali, w IX Symfonii Beethovena. Zaraz potem odbył pierwsze tournée po Ameryce Południowej, do której później regularnie powracał w sezonach wiosenno-letnich (aż do 1908 r.). W Rio de Janeiro, wystąpił po raz pierwszy w roli Mefista w Fauście Gounoda, która stała się jedną z najbardziej popisowych ról A.D. Po powrocie do Europy śpiewał m.in. w Bolonii i Rzymie, a w sezonie 1898/1899 w Teatrze im. Wiktora Emanuela w Messynie.

W 1899 r. A.D. wrócił do kraju, by do 1903 r. być stałym solistą Opery Warszawskiej. Na scenie Teatru Wielkiego w Warszawie zadebiutował jako Marcel w Hugenotach Meyerbeera. Później publiczność mogła go oglądać m.in. jako Zbigniewa w Strasznym dworze Moniuszki, Serwacego w Verbum nobile Moniuszki, Don Basilia w Cyruliku sewilskim Rossiniego czy Hermanna w Tannhäuserze Wagnera. Podczas czterech sezonów w Warszawie A.D. występował w 31 operach (partie basowe i barytonowe), w tym w 9 operach polskich, czym znacznie poszerzył swój repertuar operowy i pieśniarski. W latach 1903–1907 artysta był związany z mediolańską La Scalą, która w tym okresie przeżywała swój rozkwit. Po pierwszej roli Woltana w Złocie Renu Wagnera, przyszła kolej na Kacpra w Wolnym Strzelcu Webera czy hrabiego Almavivy w Weselu Figara Mozarta. Na scenie La Scali A.D. śpiewał w 10 operach, występując w blisko 100 przedstawieniach, pobijając tym samym rekord występów polskich śpiewaków w historii tego teatru. Najdłużej, bo ponad 20 lat. A.D. związany był z Metropolitan House Opera (MET) w Nowym Jorku. Jego marzenie o występach w tym legendarnym miejscu spełniło się w 1908 r., kiedy kierownictwo MET przejął duet z La Scali: Giulio Gatti-Casazza jako dyrektor generalny i Arturo Toscanini jako kierownik muzyczny. To właśnie dzięki nim na otwarciu sezonu 1908/1909 premierą Aidy Verdiego znalazł się polski śpiewak A.D., który pozostał pierwszym basem nowojorskiej sceny do 1929 r. (potem przez kolejne trzy sezony występował gościnnie). W tym czasie artysta pokazywał się publiczności w swoich najlepszych wcielaniach (Mefistofeles w Fauście Gounoda, Wotan w Walkiriach Wagnera) i debiutował w nowych rolach podczas prapremier (Dziewczyna z Zachodu Pucciniego, Borys Godunow Musorgskiego, Miłość trzech króli Montemezziego, Sprzedana narzeczona Smetany). Na deskach MET towarzyszyły mu największe nazwiska świata muzyki tamtej epoki: Enrico Caruso, Antonio Scotti, Pasquale Amato, Emma Eames, Geraldine Farrar, Nellie Melba, Beniamino Gigli,  Marcelina Sembrich-Kochańska, Emma Destinn, Vittorio Podesti czy Gustav Mahler. W latach 1908–1933 A.D. wystąpił z zespołem MET 974 razy (w tym 182 w innych teatrach Stanów Zjednoczonych), wykonując 57 partii operowych. Artysta chętnie brał udziału w licznych inicjatywach patriotycznych. W czasie I wojny światowej był zaangażowany w prace działającego wówczas Amerykańsko-Polskiego Komitetu Pomocy, pod honorowym przewodnictwem Marceliny Sembrich-Kochańskiej i przy współpracy Ignacego Jana Paderewskiego. Niejednokrotnie też przekazywał swoje honoraria z koncertów na cele patriotyczne m.in. na Fundusz Obrony Narodowej. A.D. był również gorącym zwolennikiem upowszechniania polskich dzieł operowych na scenach światowych. Za działalność na rzecz Polski za granicą został odznaczony Krzyżem Oficerskim Polonia Restituta. Wręczenie dyplomu orderu odbyło się podczas nowojorskiej premiery Strasznego Dworu Moniuszki, wystawionej z okazji jubileuszu 30-lecia pracy scenicznej A.D.

Stały angaż w Nowym Jorku nie przeszkadzał mu w kontynuowaniu międzynarodowej kariery. Latem i wczesną jesienią regularnie wracał do Europy. Śpiewał wówczas w Londynie, Madrycie, Barcelonie czy Warszawie, a będąc na wakacjach w rodzinnej Galicji także we Lwowie. Był też stałym gościem Teatru Colón w Buenos Aires. W latach 1909–1912 dużą sławę zdobył w Rosji, gdzie występował w Petersburgu (Konserwatorium) i Moskwie (Teatr im. Zimina, Teatr Wielki). Na scenach operowych występował w 101 rolach.

W latach 1901-1928, w okresie swojej szczytowej formy głosowej dokonał wielu nagrań fonograficznych. Współpracował między innymi z mediolańską firmą G&T (1903–1904) i Fonotipią (1905–1910) oraz Pathe (1915–1924). W drugiej połowie XX wieku wiele firm z USA, Kanady czy Wielkiej Brytanii dokonywało reedycji  jego nagrań.

Po raz ostatni publiczność MET mogła usłyszeć A.D. w 1933 r., na wieczorze galowym z okazji 25-lecia działalności Giulia Gatti-Casazzy na stanowisku dyrektora MET. W tym samym roku artysta na stałe powrócił do Polski z zamiarem stworzenia dobrego teatru operowego i zajęcia się działalnością pedagogiczną. Od 1936 r. nauczał śpiewu w Konserwatorium Muzycznym im. Karola Szymanowskiego we Lwowie. Jego uczniami byli m.in.: Wiktoria Kotulak (później znana jako Calma), Jadwiga Lachetówna, Eugenia Zarzycka, Zdzisław Pręgowski i Lesław Finze. Swoją pasją do śpiewu zarażał nie tylko swoich uczniów ale i dzieci. Trzy z jego córek: Ewa, Olga i Mary, poszły w ślady ojca, występując na deskach La Scali czy MET.

Równolegle z pracą w Konserwatorium pełnił funkcję kierownika muzycznego i artystycznego opery w lwowskim Teatrze Wielkim. Pod jego kierownictwem zostały wstawione m.in.: Straszny Dwór Moniuszki, Aida Verdiego, Faust Gounoda, Tosca Pucciniego, Opowieści Hoffmana Offenbacha czy Carmen Bizeta. W 1939 r. A.D. przeniósł się do stolicy by objąć stanowisko dyrektora Opery Warszawskiej, jednak wybuch wojny uniemożliwił mu otwarcie sezonu. Lata okupacji spędził w Warszawie poświęcając się głównie pracy pedagogicznej. W gronie jego uczniów znaleźli się wówczas Franciszek Arno, Mieczysław Fogg czy Maria Fołtyn. Oprócz prywatnych lekcji śpiewu  organizował też koncerty dla polskiej publiczności w warszawskiej kawiarni Gastronomia.

Po upadku powstania warszawskiego Adam Didur udał się do Krakowa, a stamtąd – za namową kompozytora Ludomira Różyckiego – na Śląsk. Bezpośrednio po przyjeździe do Katowic zajął się organizacją teatru operowego, skupiając wokół siebie całą rzeszę młodych, utalentowanych artystów. Powstały wówczas zespół, którego członkami było wielu uczniów A.D. (Wiktoria Calma, Jadwiga Lachetówna, Lesław Finze, Franciszek Arno, Andrzej Hiolski, Tadeusz Bursztynowicz) przez wiele lat uchodził za najlepszy w kraju. Zaledwie dwa miesiące po przyjeździe do Katowic (14.06.1945 r.) w sali Teatru im. S. Wyspiańskiego wystawiono pierwsze w powojennej Polsce przedstawienie operowe – Halkę Moniuszki. Zgromadzona wówczas publiczność miała możliwość po raz ostatni usłyszeć głos A.D., który nieoczekiwanie wystąpił na scenie zastępując chorego śpiewaka w epizodycznej roli Dziemby. Po Halce przyszła kolej na Toscę Pucciniego. Kolejne premiery (Pajace Leoncavalla i Rycerskość wieśniacza Mascagniego), odbyły się już w nowej siedzibie Opery – gmachu Teatru Miejskiego w Bytomiu, a występowali ekspatriowani artyści opery lwowskiej (Opera Śląska). Oprócz funkcji dyrektora Opery artysta prowadził również klasę śpiewu solowego w katowickim Konserwatorium, będąc jednocześnie dziekanem Wydziału Wokalnego. W Katowicach A.D. mieszkał w kamienicy przy ul. Mielęckiego 10, gdzie znajdowali schronienie przyjeżdżający artyści i gdzie odbywały się narady i próby.

A.D. zmarł nagle na atak serca podczas zajęć ze studentami 7 stycznia 1946 r. Po uroczystym pogrzebie pochowano go na cmentarzu przy ulicy Francuskiej w Katowicach.

Pamięć o A.D. pozostaje szczególnie żywa w Sanoku, gdzie od 1989 r. odbywają się coroczne Dni Muzyki Wokalnej im. Adama Didura, od 1992 r. Festiwal im. Adama Didura, w ramach którego oprócz przedstawień operowych organizowane są także sesje naukowe i konkursy kompozytorskie. Również Bytom wspomina twórcę Opery Śląskiej na odbywającym się co kilka lat (od 1979 r.) Ogólnopolskim (a od 2004 r. Międzynarodowym) Konkursie Wokalistyki Operowej im. Adama Didura.

Bibliografia przedmiotowa

Adam Didur. Droga artystyczna przez Metropolitan Opera do Bytomia, red. G. Golik-Szarawarska, Katowice 2020, dostępna online:https://wydawnictwo.us.edu.pl/sites/wydawnictwo.us.edu.pl/files/wus_2020_adam_didur_ebook_mini.pdf.

Bodnicki W., Turniej śpiewaczy, [w:] Orfeusze i syreny. Opowiadania o sławnych śpiewakach i śpiewaczkach, Kraków 1960, s. 59-67.

IV Międzynarodowy Konkurs Wokalistyki Operowej im. Adama Didura, red. G. Konieczna, Bytom 2019, s. 46-47.

Golik-Szarawarska G., Lwowski rodowód Opery na Śląsku po II wojnie światowej. Rekonesans badawczy, [w:] Niezwykła więź Kresów Wschodnich i Zachodnich. Wpływ lwowian na rozwój nauki i kultury na górnym Śląsku po 1945 roku, red. K. Heska-Kwaśniewicz, A. Ratuszna, E. Żurawska, Katowice 2012, s. 135-153.

Gowarzewska R., Droga Adama Didura: Wola Sękowa – Nowy Jork – Katowice, „Musica Vocale” 2012, nr 1, s. 106-114.

Hiller C.H., Polacy na scenie Metropolitan Opera, „Ruch Muzyczny” 1983, nr 20, s. 16-18.

Kański J., Adam Didur z Woli Sękowej pod Sanokiem, cz. I [w:] Adam Didur z Woli Sękowej pod Sanokiem, red. A. Neuer, Kraków 2005, s. 9-53.

Kański J., Polski rywal Szalapina – Adam Didur, [w:] Mistrzowie sceny operowej, J. Kański, Kraków 1998, s. 74-82.

Kijonka T., Historyczna premiera. Katowickie narodziny Opery Śląskiej, „Śląsk” 2005, nr 6, s. 48-52.

Leksykon polskich muzyków pedagogów urodzonych po 31 grudnia 1870 roku, red. K. Janczewska-Sołomko, Kraków 2008, s. 79-80.

Mazur E., Adam Didur. Biografia życia i działalności artystycznej, Katowice 1984 [Niepublikowana praca dyplomowa].

Mazepa L., Adam Didur we Lwowie, I. Nauczyciel i jego lwowscy uczniowie, [w:] Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej im. Karola Lipińskiego we Wrocławiu nr 72, Wrocław 1998, s. 110-131.

Mazepa L., Adam Didur we Lwowie, II. Kierownik Studium Operowego, [w:] Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej im. Karola Lipińskiego we Wrocławiu nr 74, Wrocław 1999, s. 91-102.

Mazepa L., Opera we Lwowie w okresie międzywojennym. Część III. Adam Didur we Lwowie, [w:] Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej im. Karola Lipińskiego we Wrocławiu nr 77, red. E. Sąsiadek, B. E. Werner, I. Jeżowska, Wrocław 2000, s. 230-255.

Mazepa L., Adam Didur we Lwowie, Wrocław 2002.

Mazepa T., Mazepa L., Szkice z dziejów wokalistyki we Lwowie, Wrocław 2008, s. 63-64.

Orzechowski E., Opery Moniuszki w Stanach Zjednoczonych, „Ruch Muzyczny” 1988, R. 32, nr 20, s. 26-27.

Panek W., Adam Didur – bas wszechczasów, [w:] Kariery i legendy. Szkice o artystach polskiej sceny muzycznej, Zbiór 2, Warszawa 1988, s. 7-140.

Panek W., Adam Didur i wokaliści polscy na scenach operowych świata przełomu XIX/XX wieku. Studium muzykologiczno-biografistyczne, Wołomin 2010.

Paw, Ostatni wywiad z Adamem Didurem, „Dziennik Zachodni”1946, nr 10, s. 4.

Piekarski M., Muzyka we Lwowie. Od Mozarta do Majerskiego. Kompozytorzy, muzycy, instytucje, Warszawa 2018, s. 218-223.

Suchomłynow L.A., Polacy na scenie Metropolitan Opera w Nowym Jorku [w:] Rodacy na światowej pięciolinii. Polska kultura muzyczna na obczyźnie, red. Z. Judycki, T. Skoczek, Warszawa 2015, s. 235-246.

Świderska I., Adam Didur twórca Opery Śląskiej, wielki polski artysta-śpiewak, Katowice 1973 [Niepublikowana praca dyplomowa].

Woźnica H., Adam Didur, Katowice 1988.

Autor hasła

Ewa Mrokwa [październik 2022 r.].